Lian-Inan Sira Iha Ha’u Nia Moris

 

Ha’u moris ho lian-inan dahuluk husi inan-aman mak Makassae. Lian ida ne’ebe tuir Akademista Geoffrey Hull sei tama kategoria lian Trans-Nova-Guinense husi area Papua ne’ebe influensa lian sira ihaTimor. Hafoin,  iha tinan 1990 hanesan ne’e ami familia muda ba Lospalos, tempu ne’e sei tempu governasaun Indonezia no iha  ne’eba iha militar no ema Indoneziu barak. 

Ha’u sei tinan haat wainhira ami muda fofoun ba Lospalos. La hatene oinsá, desde tempu ne’e ha’u nia mama hatoman ha’u ko’alia lian Indonezia iha uma atu ha’u bele toman koalia ho ema seluk  no la tauk. Afinal ida ne’e parte husi ninia preparasaun mental mai ha’u tama eskola TK (Jardin infantil)  tamba fofoun,  ha’u tauk la halimar  ba eskola no dadeer-dadeer ha’u ho ha’u nia mama tenki halimar drama duni-no-rasta-malu tamba de’it ha’u tauk tuur iha ema fuik-leet durante aula iha TK nian.  Toman tiha ho lian Indonezia, ha’u laduun ona koalia Makassae maski ha’u sei  rona ha’u nia no mama no papa kontinua koalia ba malu ho lian Makassae no Tetum ne’e wainhira atu koalia segredu ruma ne’ebe sira lakohi ha’u atu hatene. Ha’u komesa uza lian Indonezia hanesan ropa foun ida ne’ebe taka ha’u nia isin Makassae ida ne’e.  

Ho lian Indonezia ne’ebe ha’u aprende husi mama,  ne’ebe mama mos aprende tutan liuhusi observa, no koalia uituan-uituan husi vizinhu Indoneziu sira,  ha’u ne’ebe sei kiik hahu aprende komunika ho ema sira iha ha’u nia horikleun. Dadeer-dadeer mama hanorin ha’u  pratika kumprimenta vizinhu Atsabe sira iha uma sorin ho liafuan Selamat Pagi, Selamat Siang, Selamat Sore, Selamat Malam, Permisi, Terima Kasih no Maaf. Ami mos halo simulasaun oinsa koalia konaba   sosa-sasan nian ho tia-ferik Indoneziu ida kuinesidu ho naran Nenek Bali ne’ebe loro-loron faan dosi sona Pisang-Goreng, Onde-onde, Bakwan no Molen iha ha’u nia uma kotuk ba. Wainhira fila husi fatin hirak ne’e, ha’u nia mama sei haruka ha’u haktuir fali oinsa ohin ha’u pratika koalia ho ema sira ne’e.  Se ha’u koalia loos nia sei doko ulun hamnasa mihis, se ha’u koalia sala nia sei kuriji no dalaruma hamnasa ha’u ho liafuan balun ne’ebe sala. Maibe nia apela liu mak ha’u  tenki uza liafuan sira ne’e didiak wainhira hasoru  militar Indoneziu sira. Kostume linguistika ida ne’e kontinua nafatin to’o ha’u tama SD halo  ha’u senti hanesan fali soldadu prontu ne’ebe tenki ‘Lapor Diri’. Maibe buat sira ne’e mama halo de’it atu assegura katak ha’u sei la koalia arbiru ba ema tamba deit koalia sala. 

Ho akontesimentu krizi 1999, ami ho familia tenki fila-fali ba rai-moris fatin no iha ne’e mak culture-shock ataka ha’u tamba ema hotu koalia Makassae enkuantu ha’u no hatene de’it mak koalia lian Indonezia no haluha tiha ona Makassae. Ha’u nia indiferente halo ha’u sai uniku, komiku, no diferente iha ha’u nia maluk sira nia leet. Sira la fiar katak ha’u la hatene Makassae. Susar tebes atu esplika ba sira katak tamba kleur ona la pratika koalia Makassae mak ha’u la hatene ona koalia. Maibe sira la komprende  no konsidera ha’u foti an no finji lakohi koalia Makassae tamba foin mai husi sidade. Afinal ha’u mos hakarak atu besik sira  no dadalia. Maibe problema mak, ha’u nia Makassae to'os loos. 

Ida ne’ebe koalia lesuk ho  ha’u mak ha’u nia prima,  tia no tiu balun ne’e hatene koalia lian Indonezia. Dalabarak,  wainhira familia sira koalia Makassae ba ha’u, hanesan Mr. Bean,  ha’u so bele rona hodi hateke metin de’it sira nia oin buka esplikasaun iha ne’eba tamba ha’u la komprende diak. Ne’e halo familia sira konfundi ho ha’u nia jeitu no balun hamnasa ha’u to’o diuk. Aat liu mak familia balun hanoin ha’u sai bilan tamba trauma  rona kilat tarutu durante krizi 1999 iha Lospalos karik. Iha ne’e, ha’u realiza folin lian-inan Makassae iha ha’u nia rain rasik ne’ebe ha’u nia mama hasees tiha husi ha’u no halo ha’u protesta ha’u nia mama tansa uluk kedas nia la hatoman mos ha’u koalia Makassae iha uma. 

Mama laiha interese ba ha’u nia kestaun tamba tempu ne’e nia inferenta pressaun pessoal hafoin lakon buat hotu iha krizi 1999 nian no oras ne’e tenki sai refujiadu temporariu iha nia rain rasik hodi buka naroman loron-aban nian.Tan ne'e,  ha’u rasik tenki husu ajuda prima balun hanorin ha'u koalia Makassae ho pratika direita la ho teoria. Iha prosesu ne’e nia laran mak ha’u tenki rona, observa,  no memoriza vokabulariu no gramatika Makassae no komprende espresaun Makassae ne’ebe dalaruma uniku uituan. Dalaruma ha’u koalia sala liafuan sira ne’ebe ha’u hanoin looos ona ho seriu, ezemplu; 

Asi mama wa’asi Tia Du ani do Ta Guba Raisa.

(Ha’u nia Mama Hasoru malu ho  Tia Du). 

Ha’u remata koalia ha’u nia prima hamnasa kaer kabun no ha’u sai bilaan buka tuir ha’u nia sala. Ikus mai nia esplika, envez ha’u tenki uza liafuan ‘Ta gua ra’isa (katak Hasoru Malu)  no laos liafuan ‘Ta guba ra’isa’  tamba ne’e dehan  katak Lori Sai malu.  Aiooo… Ha’u koalia sala ida halo nusa. 

Durante 1999 to’o 2000, ha’u tenki hela tinan ida iha Laga no konsege koalia fila-fali lian Makassae maski sei sidi ba mai. Alende ne’e,  ha’u mos hahu bele ona koalia lian Tetum liuhusi observasaun diaria no lee livru Tetum bibliku ho imajen  titulu ‘Profeta no Beiala sira’ ne'ebe fasil atu komprende. Ha'u nia failansu ida iha Tetum mak wainhira koalia moras no moris. Tia ida mai hola aimoruk paracetamol iha ha'u nia kios, ha'u envez atu hasee tia ne'e dehan 'Se mak moras tia?' ha'u hateten fali 'Se mak moris tia?" no tia ne'e hateke ha'u ho bilan.

Iha 2001, ha’u muda fila-fali ba Lospalos no  ba dala ida ne’e ha’u hanoin ha’u sei la hetan pressaun linguistika hanesan iha Laga maibe ha’u sala. Era tinan 2000 hanesan era transizaun nian, iha Lospalos ema barak sei koalia lian Indonezia hodi komunika ba malu loro-loron maski iha mos ema balun uza lian Tetum. Wainhira ba eskola ha’u nota katak kolega sira barak liu koalia Fataluku husi rohan ba rohan. Momentu estranhu ida mak wainhira ha’u lao ho kolega nain rua ne’ebe enjoy koalia Fataluku ba malu hodi ignora tiha ha’u iha sira nia leet. Maibe depois sira sei husu deskulpa no esplika fali buat ne’ebe sira koalia mai ha’u ho lian Indonezia. 

Buat uniku seluk mak kolega Fataluku balun so hakarak koalia se ha’u koalia Indonezia no karik ha’u koalia Tetum sira sei hasees an husi ha’u.  Maski sira la hateten ikus mai ha’u hakbesik sira hodi husu tuir no sira hateten katak sira lakohi lakohi koalia tamba tauk koalia sala no ha’u hamnasa. Entaun, ha’u tenki konvense sira katak ha’u sei la hamnasa sira wainhira sira koalia no ha’u sei koalia de’it Indoezia  karik sira la konfortavel atu koalia Tetum. Maibe sei sai momentu ne’ebe la konfrotavel wainhira  tuur  ho  kolega ne’ebe koalia Tetum hodi konta istoria namanas no ida ne’ebe la koalia Tetum  lakohi koalia maski nia komprende hela enkuantu kolega seluk hamnasa fali nia. 

Atu resolve barreira linguistika ho kolega sira ne’e, ha’u koko aprende Fataluku ho sira no sorte katak sira hanorin ha’u ho pasiensia maski iha kolega balun sei gosta lohi ha’u ka goza ha’u durante ha’u aprende ho sira. Ikus mai ha’u  konsege komprende no koalia liafuan balun maski ladun sulin. No mudansa ne’ebe ha’u hetan husi aprende lian ne’e katak ha’u hetan kolega barak tan de'it ne’ebe hakarak la’o hamutuk ho ha’u no la hasees an tamba de’it tauk atu koalia sala. Iha prosesu ida, ami enkoraja malu atu koalia no dalabarak tamba hanoin ha’u hatene ona uituan, kolega Fataluku sira sei koalia barak  ho livre wainhira ami la'o hamutuk no ha’u sai rona-nain ne’ebe hetan perspektiva foun oioin. Buat ne’ebe interesante husi lian Fataluku mak liafuan balun wainhira la koalia didiak bele kria interpretasaun sala husi ida ne’ebe rona no liafuan balun hanesan maibe signifikadu diferente, ez: Anica e Tutu katak ‘hau gosta o’ maibe mak koalia sala dehan Ana e tutu’ entaun sai fali ‘ha’u hemu o’ (tutu katak hemu).

Iha tinan balun tinan balun tuir mai wainhira ha'u tuur iha eskola sekundaria, lian Tetum la sai ona problema entre ami tamba ema hotu hahu hatoman an koalia Tetum maski Fataluku no Indonezia sei domina. Durante iha Lospalos, fasil mai hau atu ransu ho kolega sira husi parte Luro tamba sira mos koalia Makassae maski sira nia gramatika Makassae diferente uituan ho Makassae Baucau nian. Ezemplu; Liafuan Buragini ba Makassae Luro katak ‘faan sasan’ maibe ba Makassae Baucau katak ‘atu halo folin ba feto’. Imajina ema Luro hasoru ema Baucau dehan atu ba faan sasan no Ema Baucau ne’e  hanoin nia kala kona tan lia ida.  

Alende lian Fataluku, lian seluk ne’ebe eziste iha Lospalos mak lian Makalero. Lian ne’e atu hanesan Makassae uituan maibe nia pronunsia mak diferente no domina ho K. Ba ha’u pessoal, durante iha ne’eba, so lian ida ne’e mak defisil uituan atu pratika maski ha’u gosta rona ninia jeitu pronunsia ne’ebe uniku no sente katak lolos fasil atu bele aprende. Wainhira hela fali iha Baucau, ha’u rona tan lian-inan foun sira seluk hanesan Waimua, Midiki no Nauweti ne’ebe rona ba atu hanesan ba malu no uniku katak sira ne’e atu hanesan lian Indonezia. Eze;  Aku (Ha’u), Kamu (O), Kita (Ita). Maibe ha’u la konsege aprende tan lian hirak ne’e tanba rona de’it mos natoon ona. 

Ha’u nia soru-malun ho lian-inan hirak ne’e fo impressaun diferente no lisaun mai ha’u hodi aprende katak lian-inan sai hanesan identidade atu espresso an no media atu bele hakbesik ba ema seluk iha moris be nakonu ho interasaun  sosial ida ne’e. Aprende lian-inan ita nian rasik ka rai seluk nian halo ita bele komprende ita nia an nomos ema seluk  ne’e ho ida-idak nia perspektiva hodi bele kumprende no simu malun iha diversidade nia laran. 

VZ

Ksolok Loron Internasional Lian Inan 21 Febreiru.