Barbados Lily (Hippeastrum puniceum): Aifunan Novembro ne'ebe ha'u kuinese iha Lospalos


Barbados Lily (Hippeastrum puniceum)

Hippeastrum puniceum kuiñesidu ho naran Barbados Lily nudar aifunan murak ida husi jéneru (genus) botániku Hippeastrum ne'ebé pertense ba família Amaryllidaceae (Português: Amarilidaceas). Aihoris husi família ida-ne'e nia lalaok mak hare'e ba hanesan duut-tahan-naruk ho tahan hanesan ho surik (herbacea), moris ho tempu naruk bele to'o tinan (perenial) no iha  abut ho isin bubu-boot hanesan liis  isin (bulbo).  

Pintura Amarylis reginae husi pintor Franses Pierre-Joseph Redouté (1802-16)

Naran Amaryllis rasik foti husi naran karatér bibi-atan-feto ida iha poeta Romano Virgílio nia poezia 'Eclogues' maibe mos foti husi liafuan Igregu ἀμαρύσσω (amarysso). Iha fonte seluk, sei liga mos ho mitu Igregu ne'ebe haktuir katak Amaryllis mak  nimfa (feto-ran ne'ebe bele nakfilak ba animal ruma) moedór ida ne'ebé gosta tebe-tebes bibiatan-mane ida naran Alteo, mane ne'e iha oin-bonitu no isin-forte maibe nia la simu hikas Amaryllis nia domin. Amaryllis sente laran-moras tebes no nia husu konselu ba matan-dook husi Delphi. Ho konselu ne'e, Amaryllis tuir mai hatais bistidu mutin ba mosu iha Alteo nia odamatan loro-loron hodi sona nia fuan ho rama osan-mean durante loron tolunulu tuituir malu. To'o ikus, wainhira Alteo loke hikas odamatan, Amaryllis nakfilak tiha ona sai aifunan ida ho kor mean lakan hanesan kor raan be mean lakan sulin husi Amaryllis nia fuan-book nudar simbolu orgulhu ba domin ne'ebe nia rai ba Alteo. Ho mitu ne'e mak halo aifunan Amaryllis sai nudar simbolu orgulhu, determinasaun nomos kmanek murak. Naran Amaryllis mos liga ho liafuan 'amarella' katak 'moruk' tanba sabor husi aifunan ne'e nia abut-isin be moruk la halimar.

Pintura Amaryllis iha mitu Igregu

Iha tinan 1753, taxonomia (siénsia ba identifikasaun no klasifikasaun aihoris) ba aifunan ida-ne'e halo husi Carl Linnaeus, botanista, zoolojista no médiku Sueco ida ne'ebe famozu ho ninia titulu nudar 'aman ba taxonomia modernu'. Taxonomia ne'ebé nia halo inklui espésie sira aifunan ida-ne'e nudar grupu Amaryllis wainhira nia kria naran ba espesie aifunan Amaryllis ida ho kor roza-naroman naran Amaryllis belladona.  Tempu ne'e, jéneru aifunan ho tipu hanesan eziste mos iha Áfrika Sul no Amérika Sul no ikus hamosu fali konfuzaun entre botanista sira atu distingi jéneru espésie loloos husi nasaun rua ne'e tan iha variasaun oioin ba aifunan ida-ne'e maski haree ba atu hanesan.

Amaryllis Belladona
Iha tinan 1819,  serbisu haketak jéneru aifunan Amaryllis hahú no William Herbert, botanista, ilustrador, poeta no amlulik Inglaterra ida kontribui makaas ba serbisu ida-ne'e hodi identifika espésie aifunan 14 hodi fo naran Hippeastrum ba grupu jeneru aifunan hirak ne'e hodi haketak sira husi grupu jéneru Amaryllis iha tinan 1821. Naran Hippeastrum ne'e rasik Herbert foti husi liafuan Igregu Antigu ἱππεύς (Hippeus) katak asswain-foho no ἄστρον (Astron) katak fitun. Nune'e naran Hippeastrum katak asswain-fitun ka aifunan asswain-fitun, karik tamba aifunan ne'e nia funan be atu hanesan fitun. Grupu jeneru Hippeastrum oras ne'e botanista sira identifika ona iha espésie 90 resin. Maski nune'e mos, ema barak nafatin konfunde atu distingi espesie husi Amaryllis no Hippeastrum.


William Herbert

Iha Timor-Leste, dalaruma iha espésie jéneru Amaryllis no Hippeastrum oioin maibe espésie Hippeastrum ne'ebé hau hatene ba dala-uluk liu mak Barbados Lily (Hippeastrum puniceum) wainhira ba iha Lospalos. Espesie aifunan ida-ne'e buras ho diak tebes iha tempu malirin, wainhira tempu udan atu hahú, hanesan iha fulan Novembru ba oin. Wainhira sei kiik, tamba sempre haree aifunan ne'e mosu iha fulan Novembru, ami sempre hanaran aifunan ida-ne'e Aifunan Novembro (Bunga November) nudar sinal katak tempu udan to'o dadaun ona. Aifunan ida ne'e bele moris rasik hodi rai-subar ninia abut-isin (bulbo) iha tempu bailoron no buras hikas fali hodi hamosu nia funan iha tempu udan hanesan surpreza ba festa ida. Ho ninia kor-sabraka ne'ebe lakan, halo nia sai opsaun aihoris dekorativu ida ne'ebé kapás liu atu halo estrada ninin ka jardin sira sai furak iha matan wainhira aifunan ne'e buras maski iha tempu balun de'it.

To'o ohin loron, ha'u sempre sente nostáljiku wainhira haree hetan Barbados Lily funan iha fatin ruma maski ihun ida de'it. Ha'u iha mehi mós atu bele kuda aifunan ne'e iha jardin uma-huun ka halo nia sai prezente ba ema ruma atu kuda fali. Alende iha Lospalos, ita bele hetan mos aifunan ne'e moris buras tuir estrada ninin sira ka iha jardin uma-huun  ida-idak iha Suco Bucoli no Triloka (Baucau), Maubisse no fatin sira seluk ne'ebé iha klima malirin no dalaruma mos iha jardin balun iha sidade Dili nia laran wainhira tempu udan tau no rai malirin uituan.

Jardin Amaryllis iha Gunungkidul, Yogyakarta, Indonesia.

Ho potensia ida-ne'e, jardin aifunan lokal ida lokaliza iha Gunungkidul, provinsia Yogyakarta, (Indonesia) kuda aifunan ida-ne'e hakonu area jardin hodi hamosu vista furak ba ninia vizitor sira no sai mos nudar fatin turismu floral ida, wainhira aifunan ne'e hahú funan iha tempu hanesan husi rohan ba rohan kintu kantu  hakonu jardin ho kor-sabraka hanesan ahi-lakan.

Iha Timor-Leste rasik, aifunan ne'e sei moris de'it nudar aifunan fuik ne'ebé buras temporariamente no seidauk sai hanesan aifunan ne'ebé hetan atensaun espesial atu bele haburas ba utilizasaun komersial ka estetikal ruma. Karik mak aifunan ne'e hahu hetan atensaun husi setor relevante, dalaruma Timor-Leste mos bele iha tan jardin Amaryllis/Hippeastrum iha fatin balun atu ita ba vizita hodi hasai foto selfie no sente goza furak natureza. 

VZ (Ema ne'ebe gosta fihir Barbados Lily buras iha Lospalos waiinhira sei kiik). 

Fonte:
https://en.wikipedia.org/wiki/Amaryllis
https://en.wikipedia.org/wiki/Hippeastrum#Etymology
https://www.teleflora.com/meaning-of-flowers/amaryllis
https://en.wikipedia.org/wiki/Hippeastrum_puniceum
https://royalcolors.com/blog/the-history-the-amaryllis-flower/
https://www.donaldheald.com/pages/books/3882/pierre-joseph-redoute/amaryllis-reginae-amaryllis-de-la-reine-mexican-lily-queens-horse-star
https://jogja.tribunnews.com/2017/07/19/keindahan-taman-bunga-amaryllis-bisa-dinikmati-lagi-november-mendatang


Komentar

Postingan populer dari blog ini

Aprende husi Sócrates: Ta’es Dala Tolu

Domin no Diferensa

Feto no Lideransa: Wainhira Feto Ida Sai Lider