Mane-klosan ida be Sosa Jaket Jeep

Dadeer tuku hitu, iha kios ropa ida iha merkadu Lospalos, jaket marka Jeep tahan rua koor metan no xokolate  tara ona tuituir malu hamutuk ho ropa sira seluk iha uma tatiis. Tiu Bano, nain ba kios-ropa ne'e dasa hela kios laran hodi hateke lesuk ba liur ba jaket rua be tara hela.

Dasa hotu rai mak Tiu Bano foin bele han ninia matabisu dadeer. Xá manas kopu ida nia halo rasik ho bee nono husi buli-eletriku. Xá ne’e akompanha ho dosi molen fuan haat iha bikan kiik ida. Dosi molen ne'e nia sosa husi maluk vizinhu negosiante ida iha ninia kios sorin. Han dadauk, tiu Bano nia matan atensaun nafatin ba ropa sira ne’ebé nia faan iha kios tatiis no kios laran.

Mane klosan ida lao tama mai hodi hateke hetan jaket Jeep metan no mutin be tara hela. Nia hateke ba mai buka kios nain. Tiu Bano hare'e hetan mane-klosan ne'e, para kedas nia matabisu, hamriik lao hasoru nia kliente dahuluk ba dadeer ida ne'e ho oin midar.

'Bondia tiu, jaket ne'e hira?' Mane-klosan ne'e husu hodi kaer jaket Jeep ida koor xokolate hatudu ba nia nain.

'Ne'e Dollar rua-nulu resin lima bainó. Bele hatuun (nia folin). Jaket rua ne'e mak ikus ona," Tiu Bano hatan.  Mane-klosan ne'e do'uk ulun neneik hateke jaket ne’e no kaer fila ba mai laran mai liur ba minute balun no tara fali jaket ne’e iha nia fatin molok hasees an ho liafuan ‘obrigadu’ ida ba kios nain.

'Ah, karik nia seidauk hakarak sosa.' Tiu Bano hateten ba nia an hodi tara diak tiha jaket ne’e.

 Tiu Bano sosa jaket ne'e semana ida antes atu tama Natal no Tinan foun husi negosiante Indonéziu sira iha Kampung Alor  hodi faan fali iha merkadu Lospalos. Maski sosa semana rua liuba, foin ohin mak nia hasai jaket rua ne'e atu faan tan nia hakarak faan uluk ropa ba Natal no tinan foun nian.

Tiu Bano hamriik fihir Jaket ne'e nia modelu no detailu sira husi liur to'o laran. Jaket ne'e iha liman naruk rua ne'ebe uza ho fiskalera nudar ninin ba linha ne'ebe liga ba faru nia kabaas. Jaket ne'e suku ho material cotton nebe kaber, mahar maibe kmaan, produto husi Singapore. Ne'e karik modelu foun jaket Jeep ba tinan ida ne'e nian, tiu Bano admira no koko dada sai fiskalera husi jaket nia liman. Nia hakfodak katak fiskalera ne'e laos infeta deit maibe hodi tutan duni faru liman ho faru isin.

'Ah, kapass! Afinal nune'e. Jaket ne'e bele sai rompi mos', tiu Bano hamnasa mes-mesak hodi kaer jaket ne'e hanesan foin deskobre osan mean ida. Tiu Bano sente katak jaket ne’e sei kapas atu uza durante tempu malirin ka hatais atu hatudu jeitu de’it.

Loron ne'e loron datoluk ba tinan foun nian. Tuir ninia esperensia baibain ema la dun sosa ona ropa foun hafoin tinan foun remata. Maibe nudar negosiante, nia tenki mantein nafatin optimismu. Mane klosan ohin mai haree liu de'it jaket ne'e fó lesuk esperansa ba nia maibe nia mos ba tiha ona. Tiu Bano tenki hein fali sosanain seluk ne'ebe sei mai ba loron ohin.

-Kalan antes....

 Iha uma didin au-lolon be tuan ona, Tia Carlota, ferik faluk idade limanulu-resin ne'e fihir metin nia oan-mane Koro be han hela batar-nurak da'an. Batar nurak ne'e silu husi sira-nia kintal laran be iha kedas uma-sorin.

"Oan, ó han de'it de'it batar da'an hanesan ne'e bosu ka lae? Etu iha ne'e han tan ba. Modo baiaun fila mak ne'e," Tia Carlota hateten hodi dudu etu iha tijela ho modo  baiaun iha bikan kiikoan ida ba nia oan mane boot ne'e atu han.

“Amá, to’o ona. Ha’u di’ak hela. Amá han ona seidauk?” Koro husu fali nia inan no kontinua nata batar daan.

“Ha’u ohin han tiha ona. Ohin ó nia alin nain tolu hakarak hein ó mai mak han maibé ha’u haruka sira tenki ba toba ona. Aban sira sei eskola ne’e,” tia Carlota hatán no fui dadaun bee ba iha kopu iha meza leten hodi see ba nia oan mane. Koro simu bee iha kopu no hemu kedas molok kontinua han.

“Aipah Koro, aban ó ba duni ona mak ne’e ka?”

Koro hateke ba nia inan no para netik nia han. Pergunta ida ne’e hanesan naha todan ida be entrega hela ba nia. Tuir loloos ohin kalan ne’e sai kalan despedida ne’ebé furak ho nia inan no alin sira maibé realidade moris la responde tuir ninia hakarak.

Desde Koro nia aman mate iha tinan 1999, Koro ho nia inan mak tenki tulun malu hodi sustenta sira-nia moris loro-loron. Koro sei tinan sanulu resin rua wainhira hare’e nia aman ba dala ikus. Iha kalan ida, nia rona katak nia aman  hetan xamada ba iha fatin ida naran ‘asrama’. Molok nia aman atu sai husi uma, Koro hanoin kona nia aman hameno ba nia, “ó mak ha’u-nia oan mane boot, hela iha ne’e no taumatan didiak ba ó-nia inan no alin sira.” Dehan tiha nune’e kalan ne’e Koro nia aman lakon tiha de’it iha nakukun laran no nunka fila-fali mai uma iha kalan sira tuir mai. 

Liamenon husi nia aman ne’e lian nafatin iha nia tilun hanesan sinu nia dere. Hodi liafuan ne’e mak Koro dalabarak lakohi hanoin atu halo nia inan laran susar. Hafoin 1999, Koro nia inan sustenta nia oan sira hodi faan modotahan iha estrada. Koro mos ajuda nia inan hodi faan ka ba foti modo iha merkadu. Alende ne’e, nia mos ajuda nia inan ba hili ai ka kuru bee ense iha massa sira atu bele hakmaan nia inan nia serbisu uma laran. Koro halo serbisu hirak ne’e wainhira fila husi eskola. Haree bebeik nia inan tenki faan modotahan iha estrada no dalaruma haluha han ka deskansa halo Koro sente laran susar. Loron ida nia husu nia inan atu nia para eskola maibé nia inan la simu.

“Koro, ha’u kompreende ó hanoin loos ha’u serbisu hanesan ne’e. Maibé favor ida keta para eskola tamba de’it ó-nia inan ne’e. Timor foin ukun an. Ne’e tempu ba ó duni atu goza. Estuda didiak par aban bainrua ó bele sai ema diak ida. Ida ne’e ne’e de’it mak ha’u husu husi ó. ”

Tia Carlota nia liafuan ba Koro iha tempu ne’e halo Koro laran todan tan de’it. Maibé to’o ikus nia halo tuir duni hodi kontinua nafatin nia eskola pre-sekundáriu to’o sekundáriu la ho repetisaun. Maski hetan de’it valor míminu, Koro sente kontente konsege hetan sertifikadu eskola sekundária nian. Kestaun tuir mai ba Koro mak saida mak nia bele halo ho sertifikadu ne’e?

Iha nia neon, Koro iha esperansa atu kontinua eskola iha universidade maibé problema mak nia laiha osan natoon atu bele ba rejistu no laiha família atu bele ba hela ho iha Dili. Koro halo ona opsaun seluk ba nia moris ne’e mak atu buka serbisu hodi ajuda nia inan. Maski la hatene loos serbisu saida mak nia bele hetan, nia fiar katak nia sei hetan ida.

Hafoin buka tun sa’e husi kolega no vizinhu sira, Koro ikus mai konsege hetan serbisu atu sai ajudante iha loja xineza ida iha sidade Lospalos laran. Loro-loron nia tenki ajuda lalin sasan, sura sasan no aponta sasan sira ne’e hodi fó hatene ba nia patraun ema xineza ida ne’ebé hola feto Lospalos oan. Rendimentu ne’ebé nia manan la to’o Dollar atus ida maibé nia laran kontente netik. Maski nune’e, loron ida nia sente baruk tamba rendimentu ne’e afinal la aguenta atu sustenta nia familia. Nia alin sira nia presiza mos barak tan de’it tamba sira mesak eskola hotu. Loron ida, tan hakarak koko sorte Koro ba koko tuir futu-manu no taru nia osan iha ne’ebá hodi hein atu bele manan osan taru barak liutan. Ba taru dala uluk, nia konsege manan no lori fila osan balun fó ba nia inan atu rai. Iha loron tuir mai nia hakarak koko tan nia sorte hodi taru tan maibé nia lakon kedas nia osan liufali montante ne’ebé nia fó atu taru. Koro hakfodak ho mudansa ne’e. Husi ne’e kedas nia deside atu para no fila kedas ba uma. Nia promote an  lakohi ona atu taru tan osan iha futu-manu.

Hafoin tinan rua serbisu ho patraun xineza iha loja, Koro konsege hetan aumentu ba nia salariu uituan. Maski nia inan kontente ho ida ne’e, Koro ladauk sente satisfaz. Hare’e oinsá sira-nia uma ho didin au komesa dodok ona nia imajina oinsá bele hadia sira-nia uma ne’e. Hare’e fali ba nia alin sira ne’ebé komesa tama hotu ona eskola pre-sekundaria, nia hahú preokupa oinsá atu apoiu sira ba eskola sekundária. Nia iha alin feto rua tinan sanolu resin  no mane kiikoan ida tinan hitu. Koro realiza katak nia alin sira ne’e nia presiza mos barak maibé nia sente katak salariu nia simu fulan-fulan nafatin la to’o atu sustenta sira.

Iha tinan datoluk, Koro hetan maluk  ida ne’ebé ko’alia kona-bá oinsá bele serbisu iha rai Inglaterra. Tuir maluk ne’e haktuir, Iha Inglaterra iha oportunidade serbisu barak no ema selu bele tuir oras ka semana naran katak ita serbisu ho badinas. Inglaterra nia moeda Poundsterling mos valor boot liufali Dollar Amerikanu tan ne’e serbisu iha ne’ebá sei manan osan barak liu no bele haruka mai família iha Timor. Rona ida ne’e, Koro mos kuriozu hakarak atu koko no buka informasaun tun sa’e husi kolega ka vizinhu ne’ebé hatene prosesu atu trata dokumentu ba Inglaterra.

Durante tinan rua nia laran Koro dezaraska no tau ninia kbiit tomak atu hatene oinsá bele ba serbisu iha Inglaterra. Hahú husi sosa telfone diak nian atu bele akompanha media sosial no halo rede koneksaun ho maluk balun ne’ebé ba uluk ona, trata sertidaun iha Igreja, trata dokumentu iha Embaixada Portugal iha Dili ne’ebé lori tinan, dalaruma tenki selu ema husi kotuk atu bele ajuda finaliza, Koro halo tuir hotu ho pasiensia. Maski nune’e dalaruma mos nia sai satiadu tamba prosesu ne’e hotu gasta osan barak. Koro to’o debe nia patraun ho konsekuensia ko’a nia salariu. Wainhira la to’o, Koro sei buka tan empréstimu husi maluk ruma. Atu bele taka lalais debe hirak ne’e, Koro buka halo serbisu seluk ne’ebé bele amenta rendimentu uituan hanesan hadia eletrisidade iha vizinhu nia uma ka ajuda installa satellite parabola televizaun nian. Dalaruma mós nia faan pulsa iha uma. Maski manan uituan de’it no ajuda mós husi nia inan, Tia Carlota ne’ebé nafatin faan modotahan iha estrada ninin.

Iha tinan tuir mai, Koro konsege finaliza nia dokumentu ba Bilhete Identidade Portugal nian no halo passaporte nudar sidadaun Portuguesa ne’ebé fasilita nia atu ba Inglaterra nudar sidadaun Europeia. Maski tenki debe tan osan atu sosa tikete ba Inglaterra ne’ebé gasta kuaze Dollar rihun rua resin, Koro sente kontente ninia esforsu tinan hirak ne’e nia laran konsege iha rezultadu. No rezultadu ida ne’e mak marka ohin kalan sai kalan ikus nia bele han tan batar daan tein husi nia inan.

“Koro, han tan ka lae?” Tia Carlota bolu no halo Koro hakfodak husi ninia reflesaun.

“Amá, deskulpa aban ha’u ba de’it Dili ho kolega.” Koro hateke nia inan ho matan triste. Liafuan husi nia aman lian tan iha nia noin.

“Eh oan, diak hela. Ita ba hotu sé mak hein uma? Orsida ami fila oinsá? Husik ó mesak ba mós di’ak ona. Loron ruma ó sei mai fali,” Tia Carlota hatan ho dada iis naruk.

“Ó-nia ropa haloot hotu ona?” Tia Carlota husu tan. Koro do’uk ulun de’it. Desde horseik nia haloot hotu ona ropa ne’ebé nia presiza atu lori.

“Ha’u rona iha rai liur ne’ebá malirin. Ha’u iha osan uituan iha ne’e. Aban ba sosa ó nia jaket ida no lori ho,” Tia Carlota entrga heal osan Dollar Ruanulu ba Koro.

“Amá, lalika ona. Ha’u di’ak hela. Ne’e rai ba amá ho alin sira de’it.”

“Lae Koro. Favor foti no aban sosa ó nia jaket. Ó sei ba rai dook, lahatene loos bainhira mak ó sei fila. Pelumenus ha’u la fó netik buat ida mos, ó sosa netik jaket ne’e atu ha’u mós bele sente katak ha’u sosa netik buat ruma ba ó. Aban bainrua ó mai fali mak sosa jaket diak nian ida lori mai fó ha’u.”

Koro hatene sei susar atu haksesuk malu ho nia inan. Entretantu Tia Carlota tahan hela ninia tauk oinsá karik aban bairua Koro fila mai nia laiha ona mundu ne’e?

Koro hamriik hakbesik ba nia inan be tuur hela. Nia hakuak nia inan hodi tur tuun, tau nia ulun iha ninia inan nia hitin no tanis makaas ho ninia frakeza tomak. Iha ninia inan hitin nia bele sente oinsá tasi moris nian luan tebetebes. Laloran dezafiu nia lian baku makaas dere fuan halo nakdoko. 

**

Dadeer tuku hitu, tiu Bano hader no loke odamatan kios ropa ai-kabelak tolu no hateke ba mai atu sosa dosi ba matabisu nian. Maluk negosiante be baibain faan dosi seidauk prontu. Wainhira hateke fila, iha kios oin, mane-klosan be horiseik mai fihir jaket mai ho ferik ida no labarik mane kiikoan ida kumprimenta ona tiu Bano.Tiu Bano bele nota katak ne'e ferik ne'e mak mane-klosan ne'e nia inan no labarik mane kiikoan ne'e mak nia alin.

“Bondia tiu, Jaket horiseik ne’e sei iha?” Mane-klosan ne’e husu. "Sim,  baino. Sei iha. Tama liu mai," Tiu Bano fó hamnasa midar no hahú atende sira. Sosanain dahuluk ba loron ne’e.

 

VZ

Dili, 18/12/2020