Loron Veteranu 3 Marsu 2017: Refleksaun Ida

http://timoragora.blogspot.co.id/2016_06_23_archive.html

Sesta dadeer ne’e oras tuku hitu ho balun, ha’u lao tesik kruzamentu Colmera-Caicoli. Ha’u admira hare’e estrada mamuk hakmatek loos la hanesan sesta baibain be kareta no motor nakonu halai tuituir malu iha kruzamentu. Husi kareta no motor sira ne’e barak liu mak kareta ho motor plat marka G, veikulu governu nian maibe ohin loron ne’e kareta ho motor plat G kuaze la halai. Ha’u la’o tesik ba edifisiu Ministerio Solidariedade Sosial,  portaun boot husi sorin loos ne’eba be baibain loke ba publiku mos taka metin hela. Ne’e hatudu katak ohin loron boot ruma maibe ha’u rasik ladauk hatene loron boot konaba saida. Ha’u atrazadu duni, la hatene tuir loron boot offisial governu nian be barak loos ne’e. 

La’o tesik iha UNTL nia oin, fatin ne’e mos hakmatek maski iha estudante ida rua de’it mak tuur iha eskola oin. Baibain hanesan ne’e,  fatin atu la’o ba mos kuaze laiha tiha tamba kareta no motor para netik hotu okupa estrada ninin . Ha’ u kontinua la’o ba banku BNCTL iha Caicoli nudar ha’u destinu dahuluk iha dader ne’e, lokaliza iha eis kampaun Obrigado Barrack nia laran. To’o iha area kampaun laran, molok hakat ba edifisu banku, ofisial seguransa sira be tuur hela, ida bolu tesik mai ha’u.

“Mana.. atu ba ne’ebe?’ nia hasee. 

“Ha’u atu ba banku’’ ha’u hatan fila. Baibain ha’u mai sira nunka hasee ha’u hanesan ne’e.

“Banku ohin taka mana” sira  ida hateten.

“Negaa? Tamba sa? Ohin loron boot ruma ka?” Ha’u husu fali ho lafiar.

“Sim mana. Ohin loron veteranu ne’e.” Sira ida hatan mai  ha’u. 

Ha’u fo de’it espressaun ooh ba sira no hato’o obrigadu molok hakat sai husi kampaun laran. Ha’u kontaktu kedas ha’u nia mama katak ohin loron ha’u la konsege halo transferensia osan ba nia. 

Ha’u la’o tesik fali ba ha’u nia serbisu fatin iha Caicoli.  Tuir dalan ha’u hanoin tuir fali konaba loron Veteranu ohin ne’e. Se la sala loron nasional ba veteranu ne’e foin mak selebra ba dala uluk iha tinan ida ne’e hafoin hetan ona aprovasaun husi parlamentu nasional. Ha’u imajina karik ohin iha serimonia no festividade ruma hodi selebra loron ida ne’e. Konserteza iha duni karik. Ha’u mak la konsege tuir tamba sei tama serbisu hanesan baibain. Maizumenus atividade saida de’it mak sei halao ba loron ida ne’e? Ha’u  kuriozu  naran  husu an tuun sa’e de’it hodi la’o to’o  ha’u nia serbisu fatin. 

Iha meudia, wainhira deskansa ba minutu balun, feriadu loron ohin halo ha’u hanoin kona fali oinsa veteranu Timoroan sira nia situasaun. Tuir buat ne’ebe ha’u komprende uituan, veteranu mak titulu ba Timoroan feto no mane ne’ebe ho aten brani dedika an hodi partisipa iha rezistensia atu defende nasaun iha luta ba independensia no ikus mai la ativu ona nudar  funu nain maibe estadu rekuinese nafatin sira nia kolen no sakrifisiu. Ne’e halo ha’u hanoin kona fali dadalia bainleet sira ho kolega balun konaba lalaok veteranu Timoroan sira ikus-ikus ne’e. 

Wainhira koalia konaba veteranu iha Timor, imajem ne’ebe mosu mak oinsa veteranu balun hateten bebeik liafuan ‘Ami mak veteranu, ami mak halo funu, estadu tenki rekuinese ida nee.’ Liafuan ne’e konserteza la’os liafuan mamuk deit maibe espressaun ida be mai ho esperensia real ida-ne’ebe veteranu sira halao rasik ona nudar funu nain. Infelizmente, deklarasaun ida ne’e ikus mai sai klisé (liafuan kmaan/baratu) ida ne’ebe dalaruma sai piadas komiku wainhira  foinsae ka ema balun haree sira ni jeitu ne’e iha media visual ka eskrita. 

Seluk  fali, oras ne’e veteranu Timoroan  balun identiku ho kazu hadau malu projeitu iha Timor laran nudar haktuir iha jornal balun enkuantu seluk fali sempre mosu iha media ejiji pagamentu veteranu ne’ebe seidauk sai eh tarde hela deit ba governu. Koalia konaba pagamentu subsidiu ba veteranu, fulan-fulan banku iha Timor laran nakonu ho veteranu ka reprezentante familia veteranu ne’ebe mai forma iha banku to’o nakonu sai banku liur. 

Ha’u iha esperensia loron ida wainhira forma atu foti osan iha banku, linha-forma be naruk no atendementu ne’ebe kleur ho ema mos   barak ha’o ami be forma ain sai moras no hamlaha maibe tahan de’it. Hafoin, kaixeira ida be atende loos deit linha ba vetereanu remata ninia tornu,  entaun nia passa fali veteranu sira  be forma ona ne’e ba linha kliente ha’u forma ba  ne’e tamba hare’e ami  nia linha hela uituan de’it.  Ha’u hamriik  tuir malu ho tia ida no derepente tiu ida tama mai hamriik loos deit iha hau nia oin neen dehan netik tan lisensa ruma. Ha’u hanoin karik tia ne’e nia laen maibe afinal laos. Tamba loloos ha’u mak hamriik tuir malu ho tia ne’e, entaun hau hateten ba tiu ne’e atu hamriik tuir hau nia kotuk  tamba ha’u ohin kedas forma ona. Tan tiu ne’e hamriik netik tiha ha’u nia fatin, entaun halo ha’u hamriik sai husi linha no ha’u tenke hamriik tuir tiu ne’e nia kotuk maibe ne’e mos nia hamriik netik de’it la husik espasu no ema be forma tuir nia hetok barak tan de’it no ha’u la konsege hadau fatin hamriik. Tiu ne’e hateke loos de’it ba oin hanesan la rona buat ida no ignora tiha be mura-mura tamba hau nia fatin hamriik hdau tiha ona. Seguransa sira mos la intervene netik hodi  koalia ho tiu ne’e. Ha’u dada iis todan no satiadu tebes. Hafoin maun ida be hamriik tuir tiu ne’e husik fali espasu ba ha’u atu  ha’u hamriik uluk fali ba nia. Ha’u hato’o obrigadu ba nia no nia hamriik tuir ha’u ha’u koalia neneik ho bisu-bisu.

‘Mana, mana pasensia husik deit ona ba.” Nia hateten.

“Tansa maun? Labele pah, hau mos ohin kedas hamriik be forma ne’e.”

“Mana, Tiu ne’e veteranu. Ne’e mak seguransa sira la barani book mak ne’e. Mana mura-mura hanesan ne’e keta halo orsida ita istori malu boot iha ne’e. Buat katuas sira ne’e husik ba, ita foinsa’e mak pasiensia deit ona mana… ‘

Maun ne’e koalia hamaus  maibe ha’u mak hanoin lesuk fali nia tan nia ho pasiensia fo fali nia fatin ba ha’u. Ikus mai ha’u rende nonook hodi hein ha’u nia tornu no hamriik tuir veteranu ida ne’e. Ha’u senti ironiku katak, tan deit pozisaun nudar veteranu, ita la too la respeita malu iha publiku. 

Ha’u nia persepsaun konaba veteranu, se hau kompara, negativu barak liu duke pozitivu. Negativu mak veteranu mosu mai ejiji liu direitu, balun hetan projeitu no hadau malu projeitu no seluk fali mak hola feto rua tolu. Entretantu, valor pozitivu hanesan  hahalok aten brani no prinsipiu moris ho dignu nudar heroi iha tempu funu laduun haklaken ba povu maski sira nia istoria familiar ona iha aiknanoik ukun an rai ne’e nian. 

Afinal titulu veteranu sai papel ida importante tebes iha Timor-Leste nia prosesu ukun an. Ha’u fiar katak veteranu hirak ne’e moris mai hasoru  tempu susar no hasoru situasaun difisil oioin. Sai buat ne’ebe razoavel se governu fo  osan no kondekorasaun atu valoroza sia nia sakrifisiu maski karik sei labele selu hotu sira nia kolen no sakrifisu hotu. Ba ha’u veteranu mak mahon ba jerasaun foun Timor nian hodi inspira rai Timor ho sira nia luta, aten brani no sakrifisu tomak. 

Maibe ho fenomenu komplikasaun subsidiu veteranu no konflitu entre veteranu ne’ebe mosu ohin loron, hau hanoin fali oinsa foinsae ho labarik ikus ne’e sei kestiona saida mak valor importante atu sai nudar veteranu ida? Karik sai veteranu nia objektivu ikus mak atu hetan selu kolen deit? No naran boot? Hau hanoin selu-kolen no naran boot ne’e ne’e bonus ida deit enkuantu valor loloos husi sai veteranu mak sakrifiu no aten brani ne’ebe sira kontribui ona ba ita hotu iha a prosesu ukun an ne’e bele inspira no leno nafatin ita nudar jerasaun foun atu banatin. Ha’u sente ida ne’e mak substansia prinsipal hodi valoriza papel veteranu iha Timor-Leste. 

Maibe laos veteranu hotu-hotu hatudu imajen negativu, iha veteranu ida kuinesidu ho naran tia Maria Kasian husi Ermera konsege halo buat diferente ba ninia komunidade uza  ninia osan veteranu. Envez de goza osan ne’e ba ninia privadu, tia Maria Kasian  uza osan ne’e loke eskola jardin infantil iha ninia aldeia hodi loke asesu edukasaun primariu ba labaraik kiikoan sira iha ne’eba. Ida ne’e inspirativu tebes! 

Alende ida ne’e, karik iha mos vetereanu sira seluk ne’ebe iha istoria inspirativu ruma maibe seidauk hetan kobertura ba publiku. Ho ida ne’e,  hau hanoin importante katak governu presiza apresia veteranu laos deit ho material osan no kondekorasaun maibe ho dokumentasaun ba sira nia luta, espiritu heoismu no nasionalismu ne’ebe inspirativu liuhusi modalidade  eskrita no vizual atu bele loke foinsae sira no ema hotu nia hanoin atu  komprende veteranu nia papel no hetan inspirasaun husi sasin-istoria hirak ne’e. Karik esforsu ida ne’e la’o dadaun ona, husu boot bele kontinua ho obra eskrita barak konaba veteranu ninia luta liu-liu mak hirak ne’ebe ladauk mosu iha publiku atu sira nia istoria  mos bele naklekar no prezerva ba jerasaun Timor ne’ebe mai tuir. 

Ikus mai ha’u nia parabeens ba veteranu sira hotu iha Timor laran tomak no husu boot imi bele sai nafatin mahon ba nasaun ida ne’e ho imi nia espiritu heroismu.

VZ, Dili. 3 Marsu 2017