Surat iha Envelope Azul

Ohin, loron 30 Janeiru  2018, Igreja Dom Bosco Comoro rame tebes tan ema barak mak ba tuir missa iha ne’ebá hodi  simu Reitor Mor  Salesiano mai vizita Timor-Leste. Maibe Frans mak la ba. Nia la tama serbisu tan foti lisensa loron rua ona atu hela iha uma haloot uma-laran ne’ebe foin halo pronto husi ninia kosar-been rasik. 

Iha sasan livru kaixa ida foin tula  husi nia maun nia uma. Livru kaixa ida ne’e mesak ninia livru durante  sei eskola. Frans prepara ona armariu livru ida no hakarak prense livru hirak ne’e ba laran hodi tau iha sala vizita. Wainhira hasai  livru sira ne’e ida-idak atu tau ba armariu, mak nia hetan envelope azul ida monu husi livru ida nia laran. Nia foti envelope azul ne’e no kaer kona surat ida iha laran hela. Nia loke hodi lee.

Sentru Dom Bosco Comoro, 25 Janeiro 2004

Dear Frans

Diak ka lae? Hau husu boot o diak de’it. Ha’u mos diak. Diak ida liu fali diak baibain. 

Frans, wainhira  ha’u  hakerek surat ida ne’e, ha’u iha hela Dili. No hau hakarak fo hatene o, ida ne’e mak ha’u nia ‘premeira-vez’ mai iha Dili. Yey… hau kontente la halimar bele konsege mai iha Dili!  Psssst… favor keta hamnasa hau, Frans. Se lae, hau sei moe par mate. Hau sente o sei doko ulun la fiar maibe ida ne’e mak ha’u nia realidade. 

Wow,  Frans… ha’u la imajina ikus mai bele mai duni iha sidade kapital Timor-Leste ne'e. Ha'u foho oan loos. Wainhira tama Becora, ha’u hare’e rame loos tan kalan ona mos ema sei la’o ba mai hela la hanesan iha Lospalos be hakmatek wainhira kalan. Uma sira be hamriik tuituir malu lakan nabilan ho lampu eletrisidade hanesan osan mean. Roo-ahi boot sira para tasi ibun dehan hotel mos iha laran. Tebes ka? Uma andar rua ho tolu kintu kantu. Afinal Dili mak hanesan ne’e. 

Maibe hatene nusa?Molok ha’u atu mai, hau tenki hasoru lai obstaklu tolu.

Premeiru, mama no papa kuaze la fo ha’u atu mai maski ha’u fo hatene ona katak ha’u la’os la’o mesak maibe mai ho ema barak iha grupu igreja ida naran Oratorio Don Bosco.  Lori kalan rua atu ha’u bele konvense sira katak viajen grupu ne’e seguru maski sira kontinua preokupa no laran-ruak. O bele dehan ha’u oan-feto ida ulun to’os. Maibe ha’u la aguenta ona atu hakoi bebeik hau nia hakarak no hakruuk ba inan-aman ho laran moras. 

Segundu, maski depois  papa hatan tiha atu hau bele mai, mama mak lakohi fali. Papa dehan tempu to’o ona mai hau atu esperensia netik halo viajen dook nudar foinsa’e. Mama fali lakohi ha’u mai Dili tan de’it rona katak ami sei sa’e kareta trek mak mai. Ne’e tamba nia rona katak tuir dalan iha Subaun nian ne’e kloot no klean. Bis barak monu iha ne’eba. Mama dehan sa’e trek ne’e hanesan sa’e lafatik ida. Perigozu. Ha’u kuaze lahatene atu hatan saida ba mama. Maibe sorte boot, papa konvense mama katak ne'e diak hela. Importante mak hau tenki tuur metin iha laran no lalika hateke demais ba tasi iha Subaun okos be klean  loos ne’e. 

Passa tiha obstaklu rua ne’e halo ha’u laran kmaan tebes, maibe iha tan obstaklu terseiru. Ha’u tauk muta. Sim Frans, ha’u ne’e mutador ida aat loos. Rona dehan viajen husi Lospalos ba Dili sei dook loos, fuan tuku-tuku karik viajen ne’e sei ladun la’o diak mai ha’u. Agradese ba Nai, ha’u la konsege muta tuir dalan to’o tama Dili.

Ami sai husi Lospalos tuku rua loraik no to’o iha Dili besik tuku sanulu resin iha kalan. Ami hela iha Sentru Don Bosco Comoro  no loron tuir mai mak sei tuir misa iha igreja Dom Bosco Comoro atu fo bemvindu ba Reitor Mor Salesiano, saseluk husi Dom Bosco. Karik o hatene Dom Bosco? Tuir livru ida ne’ebe ha’u lee, nia ne’e ema santu ida husi Turin iha Italia ne’eba. Nia dedika nia an tomak hodi halibur no hanorin foinsa’e sira ne’ebe ema la tau matan. Afinal wainhira sei kiik nia rasik mos hasoru susar oioin, dezarasaka boot atu bele tama eskola, serbisu ba ema to’o nia konsege sai padre no ikus mai deside atu serbisu tan liufali atan hodi bele taumatan ba foinsa’e sira maski nia rasik mos padre ida be kiak ho inan faluk ida. Ha’u admira ninia aten-brani  ne’e Frans. Tan ne’e mak ha’u tama Oratoriu atu bele rona ninia istoria aten-brani ne’e. 

Hodi viajen  ho grupu ida ne’e mak fo ona oportunidade atu ha'u bele hare’e Dili nomos sai oportunidade atu bele hare’e fali o, Frans. (Ha'u mos oportunista lerek).  Tebes, aban iha missa, ha'u tenki agradese duni ba Dom Bosco ho ninia Grupu Oratorio oan ne'e.

Frans, liafuan sei la to’o atu haktuir oinsa ha’u nia sentimentu oras ne’e. Ha’u iha hela ema barak nia leet maibe ha’u sente hanesan mesa-mesak hela. Ema hotu kanta haksolok no bidu tuir muzika animasaun maibe ha’u la sente. Ha’u senti hanesan la’o lakon iha mundu fuik leet keta-ketak ida.

Hau  saudades o Frans… Ha’u saudades tebes o. Ha’u hein katak o bele mai kedas  iha ne’e husi ne’ebe de’it mak o hela ba  dadaun ne’e no mai hamaluk hau iha ne’e. Ita sei kaer liman, dadalia uituan molok fo boanoite fahe malu nian no hasoru malu fali iha dadeer tuir mai hodi tuir missa boot aban ne’e hamutuk hanesan foinsa’e sira be namora halo. Missa ba Reitor Mor aban ne’e missa boot ida no ema barak mak mai. Karik o mos sei mai hotu iha ne’e Frans? Ha’u espera loos o bele mai. 

Kalan ne’e, anin fresku husi Dili nia tasi huu mai iha ne’e maibe ema hotu senti hanesan naan be tamu. Afinal Dili  ne’e rai-manas ida. La hanesan ho Lospalos be matak malirin loron kalan. Agora, hHa’u nia kaan ba Dili la makaas ona hanesan molok ha’u mai. Hau hakarak atu fila ona ba Lospalos. Maibe ha’u sente falta se ha’u la konsege hetan o molok ha’u fila. Kalan ne’e ha’u toba la dukur. Karik tan rai-manas mak makaas eh karik mos tanba hanoin o mak makaas. 

Frans, tinan ida ona ita la hasoru malu desde remata pre-sekundariu. O mai tiha kontinua iha E.S. São Fransisco de Assis, eskola sekundaria katólika famozu iha Dili ne’e. Hori uluk kedas o sempre mehi atu eskola iha fatin ne’e loos? Oinsa o nia eskola ne’e? Mestre sira hanorin kapaas loos ka? Oinsa ho o nia estudu? Ha’u hakarak loos rona o nia istoria sira. Hau sente iha ne’e o sei hetan kolega barak no dalaruma mos ‘doben barak’.  O ema ida habelun lalais, hahalok diak, badinas no bele sai lider ba futuru. Konaba matenek, hau la duvida katak o sei bele kompete ho Dili oan sira konaba lisaun eskola nian. Keta rende tan de’it o mai husi distritu, estuda halo didiak, ha’u fiar o sei hetan valor diak no duni o nia mehi ba futuru. 

Frans, aban iha missa, hau sei fiar katak o mai. Husu boot anin kalan ne’e hato’o liamenon ba o liuhusi  ema ruma katak ha’u agora ne’e iha Dili hela hodi hein o. O iha Dili hela iha ne’ebe? Se la sala uluk o dehan iha Palapasu. Ne’e iha uituan ne’ebe? Ohin ha’u mai, ha’u buka  loos hodi husu fatin ne’e ba kolega ida maibe nia dehan ne’e la hare’e hetan husi estrada boot. Ha’u tahan de’it deskontente ida ne’e. Kalan ne’e ha’u sei toba ho esperansa boot  katak hau sei hetan o iha missa aban.  

Maski nune’e, ha’u hatene katak iha posibilidade mos o sei la mosu mai. Laiha buat ida. Ha’u komprende. Oras ne’e, laiha dalan seluk atu ita kontaktu malu exeptu liuhusi surat de’it. Ha’u sei hein o fila ba Lospalos  iha ferias Paskua fulan rua tuir mai no ita nain rua sei konta buat barak. Tan ne’e, favor hare’e o nia an didiak, Frans.  

Kalan diak no to’o ita hasoru malu fali.

With love

Angela

Lee tiha surat ne’e, Frans hamnasa mihis no dalaruma doko ulun tiha. Angela nia lalatak rasik hanesan koalia ho nia husi surat tahan mihis ne’e. Nia hanoin hetan fali oinsa tinan sanulu resin tolu liuba, surat iha envelope azul ne’e to’o iha nia liman husi kolega ida hafoin loron ida Angela no grupu be nia tuir fila hikas ba Lospalos. Iha kalan, nia fo tempu lee surat ne’e mak foin toba.  Nia sente sala ba Angela tan la konsege hasoru nia maski loloos tempu ne'e nia bele mai duni. Laos de’it iha Igreja Comoro ne’eba maibe mos iha Paskua tuir mai ne’ebe Angela hein, Frans la ba ida.

Kalan ne’e iha kuartu laran nia feen Ana ho sira nia oan kaduak bebe feto no mane fulan sia toba dukur hela.  Frans loloos toba ona maibe nia deside hadeer no hakat ba sala vizita hodi lee fila-fali surat ida ne’e mesaa-mesak akompanha ho lilin ida nia lakan. 

Hotu tiha, nia rai diak fali surat ida-ne’e  iha gaveta ida be nia de’it mak bele loke.

Dili, fim de Janeiro 2018