Eroi Loromatan – Re-Enkontru ho Cassimata hodi Loke Ninia Album Nostáljiku.

“Memoria… mak diáriu ne’ebé ita lori tuir an”

-Oscar Wilde, eskritór, poeta, dramaturgu britâniku Irlandeza.

Wainhira deside atu sosa livru  Eroi Loromatan, ha’u  neon hateten katak ha’u sei bou tan de’it ha’u nia koleksaun leitura iha uma hodi sai deit  Tsundoku (termu Japones katak sosa, halibur ka rai livru barak maibe la lee). Biar nune’e ha’u sosa nafatin. 

Sé mak Cassimata mai Ha’u? 

Loron ida, ho loro-manas tuku rua loraik fulan Abril tinan ida-ne'e nia rohan mak sai hanesan ha’u nia hasoru-malun direta ba dala-uluk  husi matan-ba-matan ho maun Cancio ‘Cassimata’ Ximenes wainhira nia rasik mak lori livru ne'e entrega mai ha’u nia liman. Maibé, molok ne’e naran Cassimata familiar ona mai ha’u wainhira ha’u sei estuda iha koléjiu ida iha Baucau tinan sanulu- resin liubá. Momentu ne’ebá, ha’u lee hetan lesuk  de’it  ninia obra istoria-badak balun be publika iha jornal nasional ida be baibain  rai hela iha meza leten iha sala biblioteka. Alende lee nia obra husi jornal, ha’u mos rona nia popular iha kolega Baucau oan sira leet liuliu hirak ne’ebé mai husi suco  Gariuai. Sira konta katak maun Cassimata ne’e Gariuai oan ida be iha istória komik barak.

Sira dehan nia istoria komik ida mak ‘Rodajen Motor’.  Iha istoria ne’e, nia haktuir tiu ema Baucau oan ida sosa motor foun iha Dili hodi passa viajen oras neen husi Dili to’o Baucau ne’ebé baibain loloos gasta oras rua ka tolu de’it iha tempu ne’ebá. Maibe tan de’it aproveita atu halo  rodajen ho motor foun mak hodi to’o kleur. Istoria seluk mak ‘Uai… I Don’t Know Mate Tiha ona’,  ne’e haktuir situasaun tempu missaun UN sei eziste iha Baucau, iha tia ida hare’e hetan malae UN sira atende asidente kareta iha estrada nune’e nia hakfodak no halai ba kedas hodi husu malae ne’e  ho lian Tetun karik iha ema ruma mate. Malae ne’e hatan ‘I don’t Know’ katak nia la hatene maibe tia ne’e interpreta sala tiha katak iha ema ida naran ‘I don’t know’ mak mate ona  iha asidente ne’e, ho nune’e nia haktuir tutan fali ba nia maluk sira katak ema ida naran ‘I don’t know’ mak mate tiha ona iha asidente kareta ne’e. Komik no kotu pah!

Istoria hirak ne’e, sira konta mai ha’u ho hamnasa be hahaek makaas. Ha’ u doko ulun de’it  hateke metin sira hodi admira Cassimata nia efeitu. Lahatene istoria hirak ne’e akontese bazeia ba akontesimentu real ka inventa maibe husi istoria hirak ne’e mak iha tempu ne’ebá halo ha’u sai kuriozu atu kuinese maun Cassimata ne’e oinsá loos?  

Hafoin tinan balun haluha tiha Cassimata, iha tinan kotuk, ha’u deskobre fali Cassimata iha Facebook mak foin hatene katak nia mos jornalista ida ba jornal lokal ida naran Matadalan be publika mensalmente. Hare’e katak ikus  mai maun Cancio hatudu ninia progresu hodi lansa ninia livru primeiru ba koleksaun istoria-badak sira ne’ebé nia publika ona ho títulu Eroi Loromatan, ha’u fo hamnasa midar simpatia katak lansamentu ne’e nudar sinal pozitivu ba aumentu rekursu livru fiksaun no hakerek husi Timoroan maski tenki imprimi husi kosar-been rasik. 

Eroi Loro-Matan:  Cassimata nia Album Nostáljiku.  

Rona títulu livru ne’e ha’u fofoun siik, karik livru ne’e sei koalia non-fiktivamente konaba dokumentáriu biografikal sobrevivente Timoroan ida ou barak ninia istoria luta durante tempu rezisténsia. Se livru ne’e fiksaun karik, dalaruma sei foka de'it ba karatér eroi ida ne’ebé inspira husi karater lutanain popular sira ne’ebé kuinesidu ona iha Timor. Afinal, ha’u nia sasiik rua ne’e besik kona maibe la kona liu. 

Eroi Loromatan nudar livru koleksaun contos ka istoria-badak hamutuk sanulu-resin-haat ho tema oioin: husi tema reflesaun ba povu Timor nia luta, horror torturasaun no violensia durante tempu Indonezia to’o krizi 1999, mistizismu kultural, realidade sosial nomos romanse. Istoria sira iha livru ne’e iha ninia narasaun aprezenta ho kombinasaun fiksaun nomos non-fiksaun tuir  hakerek-nain  nia anotasaun (catatan kaki). Maski nune’e, wainhira lee tiha istoria hirak ne’e, sei halo ita sente familiar tan istoria sira ne’e mesak apar ho situasaun real loro-loron ka ita dalaruma rona bebeik ona eh senti hela. 

Livru Eroi Loro-matan ne’e sai hanesan Cassimata ninia album nostáljiku ne’ebe nia halibur fali atu fahe ba ita hotu. Iha album ida ne’e, Cassimata sei lori ita atu hare’e fali realidade sosial ne’ebé akontese iha tinan 2005 mai oin maibe mos iha tempu hanesan nia mos lori ita ba iha ‘flashback’ Timor-Leste nia pasadu. La’os de’it Timor-Leste nia pasadu, Cassimata mos lori ita pasiar ba iha ninia knua moris fatin hodi kuinese kontestu lisan kultural iha ne’ebá be sei la'o to'o ohin loron.

Husi koleksaun istoria-badak ne’ebé iha, ha’u nota katak Cassimata susessu atu haktuir istoria ho tema konaba horror torturasaun no violensia  ho narasaun kroat, borus neon no halo isin-fulun  hamriik. Ha’u sente dalaruma hakerek-nain  karik esperiensia lesuk duni ho akontesimentu  hirak ne’e nune’e bele refleta ho momoos iha ninia maneira narasaun ne’ebe moris tebes. Nudar jerasaun ne’ebe konsege deit rona esperensia hirak ne’e, ha’u sente livru ne'e bele sai hanesan referensia ba jerasaun foinsa’e atu hatene no apresia oinsá luta ba Independensia Timor nia moruk iha tempu ne’ebá emosionalmente liuhusi lee obra fiksaun.  Tanba pasadu maski moruk oinsá mos, ita tenki brani atu simu no haktuir fali hodi aprende no deksobre ita nia an. Istoria sira kona-ba luta no terus durante tempu okupasaun iha livru ne’e sadik ita atu hateke fali ba kotuk hodi apresia luta ba independensia be selu ho raan no terus psikolójiku oioin. 

Maski nune’e, iha livru ne’e mos ha’u deskobre katak Cassimata ladún fo tempu ba ninia karater atu dezenvolve sira nia konflitu internal molok hakat ba rezolusaun ne’ebe loloos ne’e sai faze ne’ebé komplexu maski iha mundu fiksaun de’it. Karik tamba espasu iha istoria badak mak la to’o atu haktuir hotu.  
Inspira husi ninia kareira  serbisu iha assuntu rekonsiliasaun entaun idea oinsá prosesu rekonsiliasaun akontese ladauk esplora makaas. Nune’e, hau hanoin hakerek-nain presiza atu esplora tan aspetu oioin hanesan emosional, sosial, psikolojikal ho klean liután hodi aprezenta razaun forte kona-ba importáansia  rekonsiliasaun no oinsá ninia implikasaun ba sosiedade. Maski nune’e, istoria sira iha livru Eroi Loromatan ne’e mos  nakonu ho surpreza. 

Iha fali istoria ho tema mistisizmu kultural, Cassimata hanesan konta tuir fali de’it oinsá fenómenu fiar kultural sai ona hanesan esperénsia popular iha sosiedade. Istoria sira hanesan ne’e ita dalaruma rona ona  husi ibun ba ibun maibe hetan fali istoria hirak ne’e grava iha narasaun  fiksaun halo sira  sai hanesan gravasaun patrimóniu kultural ba sosiedade. 

Ba istoria ho tema romanse no realidade sosial, ha’u deskobre katak Cassimata ladun esplora ho diak sentidu emosional klean ba karater sira nia konflitu no estratejia narasaun ba tema romántika nian ne’ebe loloos iha efeitu dramatiku sai fali hanesan narasaun satíriku. Karik tamba maun Cassimata toman ho narasaun satír entaun ne’e domina tiha narasaun romántiku nodi hamenus ninia sabor dramátiku ne’ebe ladun iha klamar romántika. Tan laos narasaun romántika hotu ne’e tenki sai satír. Narasaun romántika pelumenus tenki fo efeitu sentimental ne’ebe kaptura nia leitor atu senti mos efeitu ida-ne’e. Tanba, se romanse domina ho satír de'it sei distrai tiha leitor hodi husik de’it makilin ba karater no hamenus simpatia ba karater ninia problema. Entretantu, diresaun sala iha romanse bele fo imajen katak hakerek-nain ladun onestu wainhira haktuir istoria ho tema romanse no la interese ba karater sira ninia emosaun romántika hodi halo sai fali komik.

 Tansá no oinsá lee Eroi Loro-Matan?

Narativamente, Cassimata nia estilu konta istoria kombinasaun husi kalma, satíriku ho irónia. Diksaun hirak ne’ebé nia uza barak liu iha termu slang/jargaun ka linguajen ne’ebe popular iha sosiedade. Cassimata mos koko kombina termu no estilu diálogu sira iha Terik, Tetun Dili no Tetun estilu Baucau nian hodi harame ninia narasaun. Maski nune’e, iha parte balun husi ninia istoria-badak dalaruma ‘verboso’ ka hato’o ho liafuan barak liu maski iha fali parte seluk efeitu ida-ne’e la halakon interese atu kontinua lee. Fízikamente, livru  ne’e mahar ho total pajina  234 ho cover livru ne’ebé kapaas ona maski parte cover kotuk sei furak liu halo koor ida de’it ne’ebé simples.  

Maski iha livru ne’e karik hakerek-nain hakarak kombina tema oioin nudar salada iha livru ida, ha’u hanoin sei furak liu livru ne’e hamriik mesak nudar koleksaun istoria-badak ho tema ne’ebé foku kona-ba luta independénsia atu leitor bele foka an viajen ba iha narasaun Timor-Leste nia luta. Entretantu,  ba istoria-badak sira ho tema domin no mistizmu kultural no realidade sosial, hau hanoin, hakerek-nain bele koloka hamutuk ba livru ketak ida. Razaun husi observasaun ne’e tamba hafoin lee istoria konaba luta ba independensia tui-tuir malu ona derepente tama ho fali tema diferente sente hanesan sidi ain ka lao  lakon ba fatin seluk nune’e lakon foku no ladún komfortável. Maibe ne’e fila-fali ba hakerek-nain rasik. 

Karik hakerek-nain nia intensaun mak livru ne’e ba leitor atu lee istoria ida hotu, para, refleta mak foin kontinua fali ho istoria foun. Maibe ba leitor ne’ebé hakarak atu lee to’o hotu iha loron ida sei halo oin halai tanba tenki absorbe istoria diferente ho nivel emosaun diferente iha tempu limitadu iha livru ida de’it. Maibe ne'e mos fila-fali ba leitor ida-idak nia preferensia.

Ikus mai, Eroi Loromatan mak Cassimata nia obra koleksaun istoria-badak ne’ebe simples ho konteúdu ne’ebé familiar ona iha ita nia tilun no esperensia rasik nudar Timor-oan. Maski simples, istoria-badak sira ida-idak iha livru ne’e hakarak haktuir kompleksidade iha Timor-Leste nia luta no iha Timor-Leste nia sosiedade nia moris husi Cassimata ninia persepsaun literária nune'e merese atu lee iha tempu livre. Ba leitor seluk, konforme atu hare’e libru ne’e nudar koleksaun istória-badak ho tema literária ka fiksaun popular maibe Cassimata nia esforsu atu halibur narasaun hirak ne’e merese hetan apresiasaun no husu boot nia obra tuir mai bele sai diak liutan hodi book Timor-oan sira nia isin, neon no klamar liuhusi leitura fiksaun.

VZ

(Gosta lee livru, rona múzika, hare’e filme no hakerek tuir nia vontade de'it)