Kopa Mundial: Ekipa Nasaun ida ne’ebé mak O Gosta Liu Frans?

Eskola Pre-Sekundaria, 2002.

Ezame história foin remata. Ha’u la’o ho laran-manas. Frans la’o tuir ha’u. Ha’u hateke lisuk ba nia ho oin muron.

‘Hai…’ Frans hasee.
‘Hai mos…’ ha’u hataan ho laran tuku-tuku.

Ha’u oin mean dadauk tan nakdedar. Husu boot nia la nota. Ohin nia lalika la’o hetan ha’u karik diak.

‘Oinsá ezame ohin?’ Frans husu.
‘Diak.. maibe… premeira vez ha’u hakfodak.’
‘Hakfodak? Tanba sá?’
‘Hakfodak tamba pergunta ikus iha ezame final lisaun História husu kona-ba sé mak sai manan-nain ba kopa mundial 2002. Ha’u la hatene ida, Frans…’

Frans hamnasa. Ha’u bilan.
‘ Hei… Saida mak komik?’
‘Lae. Oinsá mak o lahatene fali kona-ba kopa mundial ne’e? Ema hotu iha sidade ne’e hatene hotu. Até tiu sira be la eskola mos hatene.’
‘Iiiih.. Frans. O par hatuun. Be kopa mundial ne’e hare’e husi ne’ebé?’
‘Husi televizaun too. Hare’e fali husi ne’ebé?’

Ha’u para tiha. Ha’u kaer kabun hamnasa meudia boot.
‘Frans… ne’e pergunta final ho valor 5. Pergunta sira seluk ha’u preense hotu ona. Hela ida ne’e de’it mak ha’u lahatene ne’e…’ Ha’u hateke Frans ho matan protesta.

‘Imi matenek ne’e sala ida de’it mos diak sah. Imi nia valor la tuun tomak ida. Ami sira la matenek ne’e mak tenki hetan netik pergunta hanesan ne’e par hasa’e ami nia valor ezame.’

‘Iih… Frans, matenek ne’e de’it. Sé mak dehan ba o ha’u matenek?’ Ha’u hateke nia ho oin husu. Nia hamnasa mihis. Nai… ha’u gosta loos fihir nia matan kor bani-been ne’e.

‘Ha’u hatene sah. O sempre hetan segundu lugar iha o nia klasse. Mestre sira mos konta hotu.’
‘Hah.. O mos  informasaun lancar hela de’it e. Imi sira gosta besik mestre sira hanesan ne’e..’
‘Ne’ega. Besik mestre par sira hare’e ita diak. Ita nia valor ezame ladun diak karik sira sadia netik be aumenta netik ida ka rua..’
Ha’u hateke Frans doko ulun la fiar no hamnasa.

‘Entaun Frans. Fila-fali ba kopa mundial. Sé mak manan-nain ba jogu foindadauk ne’e?’
‘Brazil.’
‘Brazil?’
‘Sim. Brazil. Nusa?’
‘Aio Frans, Ha’u tau fali Fransa ne’e….’ Ha’u basa tiha rentoos..
‘Hahahah Fransa ne’e de’it. Brazil karik di’ak. Ne’e ba dalimak tan.’
‘Huffff…. afinal Brazil tiha. Ok. Husik ona ba.’

‘O nunka hare’e kopa-mundial ka?’
‘Ha’u? Lae… lae liu. Be o fali Frans?’
‘Ha’u sah konsege hare’e bebeik. Foin dadauk ne’e ha’u akompanha jogu husi vizinhu nia uma. Sira iha parabola ne’e mak bele hetan ne’e.’

‘Ne’ega? Ha’u televizaun iha maibe laiha parabola. Ami so hare’e CD filme ou kanta de’it. O gosta joga tebe bola ka Frans?'

‘Sim. Maibé ha’u la mehi atu sai jogador. Ha’u gosta hare’e de’it.’

‘Ooh. Ha’u nia papa mak gosta loos tebe-bola. Nia uluk jogador hotu.’
‘Tebes ka? Wow…agora sei joga ka lae? O nia papa jogador tiha mak nia oan lahatene fali kopa mundial ne’e?’

‘Hei.. Ne’e ha’u nia papa mak jogador. Ha’u laos jogador hanesan nia. Sim.. nia uluk sei klosan mak joga agora lae ona.’

‘Tansa nia la joga ona?’
‘Nia jogu ikus halo nia ain-tohar. Sorte nia hetan ferik liman-badaen ida iha Lospalos be kumu no tau aimoruk tradisional mak diak fali ne’e.’

‘Oh.. kuitadu.’ Frans doko ulun fo simpatia.
‘Frans.. ?
‘Sim…’
‘Tansá mak tenki iha kopa mundial?’ Frans nonook hikas.
‘Hmmm… ha’u ladun hatene nia istoria husi huun ne'e oinsá maibé ha’u sinte kopa mundial halo atu bele halo nasaun sira hetan divertimentu liuhusi jogu ne’e.’

‘Maibé kuitadu, jogador sira mak lori todan. Tenki duni bola oan ida iha kampu laran tan de’it taxa ida.’

‘Be sira nia knar mak hanesan ne’e ona ne’e.’

‘Ok. Be foindadauk joga kopa mundial ne’e o gosta ida ekipa husi nasaun ne’ebé?’

‘ Argentina’.
‘Tansá Argentina?’
‘Tanba uluk Maradona iha ne’ebá. Sira manan Kopa Mundial dala rua no Kopa Amerika dala sanulu-resin haat.’
‘Wow… . Maradona. Ha’u nia papa mos gosta Maradona. Tansá o la kaer Brazil? Sira manan ba dala lima ona ne’e?’
‘Eh.. ha’u atu kaer duni mas kolega ida mak kaer tiha ona.’
Ha’u doko ulun komprende.
‘Be o gosta ekipa nasaun ne’ebé?’
 Ha’u hateke nia hamnasa midar no doko ulun.
 ‘Ha’u la hatene tan ha'u mos hare’e tan. Karik hein kopa mundial tuir mai mak ha’u hili.’

Frans hamnasa no kebit kois ha’u nia liman. Kois de’it maibé nia efeitu hanesan tiha iha vibrasaun dala rihun ida. Ha’u  fo hamnasa mihis mos ba nia. La sente ami la’o to’o ona iha kruzamentu. Ami fahe malu.

Eskola Sekundária, 2006.

Eskola Sekundária tinan ida-ne’e sai rame tebe-tebes hafoin simu prezensa husi estudante sekundáriu ne’ebé evakua husi Dili tamba krizi Lorosae-Loromonu.

Tempu ne’e fulan ida antes preparasaun ba ezame nasional. Ha’u senti todan uituan tan ho fakuldade ne’ebé ha’u hoti. Fakuldade Siénsia Naturais. Materia ne’ebé todan mak Matemátika, Fízika, Kímika no Biolojia. Ha'u ulun moras fera ulun atu estuda.

Dadeer ne’e ha’u to'o iha baranda sala-de-aula ho hakfodak. Frans tuur ona iha ne’ebá ho kolega sira seluk desde ami sei eskola pre-sekundária. Hare’e nia mosu derepente iha ne’e hanesan hare’e meteor naroman ida be monu iha kalan hakmatek nia leet hafoin tinan rihun ida.
‘Hai…’ Frans hase’e.
‘Hai mos… ‘ Ha’u hataan hodi ba hakbesik nia.
‘Aiee… balu-balun ohin kontente mak ne’e.’ Kolega sira hateke ami hodi goza halimar.
Ha’u oin mean tiha. Frans hamnasa mihis mos. Ha’u foti kadeira tuur besik nia hamutuk ho kolega sira seluk.

Ami rona Frans nia istoria kona-ba krize be akontese iha Dili no oinsá eskola sira tenki para no haruka estudante sira evakua temporáriamente. Frans mos tenki evakua ba Metinaro ho ninia biin no maun balun. Nia dehan situasaun iha Dili komplikadu loos tan de’it issu lorosae no loromonu. Balun to'o kaben-nain mos tenki fahe malu. Balun ba sunu ema nia uma. Balun baku no tuda ema arbiru. Ami loke ibun hakfodak ho istoria hirak be'e. Hafoin konta kona-ba krize, tópiku dadalia tama fali ba kopa mundial.

‘Kopa Mundial tinan ida-ne’e ha’u kaer Alemanha.’ Frans hateten ho oin nakonu fiar hataan ba kolega sira.
‘Ha’u sah kaer Portugal.’ Kolega seluk hataan. Sira hahu haksesuk malu kona-ba ekipa husi nasaun ne’e nia forte no frakeza. Ha’u doko ulun de’it tan la komprende kona-ba mundu tebe-bola nian.

Dadalia hotu, ha’u ho Frans bolu malu la’o halimar ba area eskola oin. Ami buka tuur fatin ida la dook husi area eskola nian.

‘Diak ka lae?’ Nia husu.
‘Ha’u diak. O mak diak ka lae? Oinsá mak o bele mosu iha ne’e?’
‘Ha’u agora refujiadu ne’e?’ Ha’u hamnasa ho nia liafuan.
‘Refujiadu ne’e de’it. O fila mai o nia uma rasik ne’e refujiadu ka?’
‘Nudar estudante. Ha’u refujiadu hela. Ne’ebé refujiadu ida-ne’e ohin mai iha ne’e atu hare’e netik o.’
‘Aishh.. O mos… Agora sai refujiadu matenek ona koalia e.’ Ha’u kebit Frans ho hamnasa.
‘Entaun… kopa mundial tinan ida ne’e o kaer fali Alemanha? Oinsá ho Argentina?’ Ha’u husu.
‘Sim… Ha’u sei kaer Argentina hotu mas tinan ne’e sira la halo. Ha’u hare’e Alemanha sira joga diak loos.’
 ‘Ok. Tansá laos Portugal? Ema barak dehan sira makaas.’
‘Aish.. .Portugal sah, ha’u mak la gosta tiha de’it.’
 Ha’u doko ulun komprende.
‘Oinsá ho o? O kaer ida ne’ebé? Portugal ka?’
‘Ha’u, Portugal? hahahha..lae ida. Ha’u mos nunka hare’e jogu ne’e tan.’
‘Entaun… o gosta ida ne’ebé? Dehan to’ok mai ha’u…’ Frans  husu ha’u ho atensaun tomak hanesan pergunta sériu ida. Ha’u neon tuku-tuku.
‘Ha’u lahatene atu gosta ida ne’ebé. Maibé ha’o gosta oinsá o gosta ekipa Alemanha.’ Koalia tiha nune’e Frans foti ha’u-nia liman hodi kaer metin no  hateke metin ha’u la book an. Ha’u mos hateke metin ba nia matan-laran ho la book an.
Ami mantein tuur hateke malun hanesan ne’e durante segundu balun. Ida…Rua… Tolu… Ha’u derepente dada ha’u nia liman. Mestra Joana, ha’u nia mestra lisaun Kímika liu dadaun hateke ami rua ho hamnasa. Ha’u moe tiha.

Frans nota mestra ne’e. Nia mos hakfodak. Maibé hotu tiha ami rua hateke ba malu no hamnasa laran makilin loos. Ne’e momentu ikus ami rua tuur hamutuk hamnasa hanesan ne’e.

Dili-Oecusse, Junhu 2018.

Frans Xavier Kopa Mundial tinan ida ne’e ha’u kaer Argentina, Belgium no Fransa.

Liafuan ne’e mak mosu iha ninia post waihira ha’u loke Facebook durante hein aviaun ba Oecusse iha Aeroportu Presidente Nicolau Lobato. Ha’u labele tan ona husu barak ba nia kona-ba kopa mundial hanesan uluk. Maibe fuan ne’e taridu hakarak atu hase’e netik nia.

Comment ka lalika comment e?

Ha’u noin ho neon haksesuk malun ho ida-idak nia razaun. Hakfodak mai ha’u hakerek dadauk ona liafuan.

 Frans Xavier Alemanha lae fali ona ka?
Ha’u publika dadauk komentariu ne’e iha ninia post no log out husi Facebook. Aviaun bolu ona.

Kalan iha Oecusse, ha’u log in ba Facebook. Notifikasaun mosu ho kor mean. Ha’u klike notifikasaun ida be hatudu Frans nia naran. Nia hataan ha’u nia komentáriu iha nia post.

Miranda Cruz Lae ida Mira.

Ha’u hamnasa mesa-mesak lee liafuan badak ne’e. Kalan ne’e hakmatek loos iha area Oebau, Pante Makassar.

Ha’u sei hela de’it iha ne’e to’o bainrua. Derepente ha’u senti hakarak atu hela kleur tan iha ne’e hodi sees husi Dili. Sees husi kopa Mundial. Sees husi Frans.

VZ
Dili, 17 Junhu 2018