Manatuto no Ninia Futuru Dramaturgu,Poeta, Poetiza no Artista

Loraik ohin, ha’u remata atende formasaun ida iha eskritóriu PNTL Manatuto ne’ebé lokaliza besik ho tasi ibun no manas tebe-tebes hodi halo kosar sulin livre durante tuur iha sala enkontru laran. Ho agradese ha’u ba hamutuk ho kolega ekipa sira iha Sentru St. Isabel  ne’ebé jere husi Madre Komunidade Canosiana sira atu buka hela fatin temporáriu ba kalan ida ne’e. Tama iha area rezidensia Sentru nian, labarik mane no feto foinsa’e tinan sanulu resin lima hanesan ne’e hamoos hela jardiin aifunan ho madre foinsa’e ida ne’ebé akompanha sira hodi book mos aifunan no aihoris ne’ebé kuda iha jardin ida-ne’e nia laran. Haree tiha ami, madre ne’e hakat mai hodi atende ami-nia presiza. Kuartu atu hela ba kalan ida. No agradese tamba kuartu iha duni.

Mensajen tama ha’u-nia Facebook messenger husi alin mane foinsa’e ida ne’ebé hein ona ha’u iha Igreja Parokia Manatuto nia oin. Ohin sei sai ami-nia hasoru malu direta ba dala uluk liu. Nia halo kolega ho ha’u husi Facebook no tamba haree katak nia hela iha Manatuto ha’u hakarak uza biban ida-ne’e atu hasoru malu no dadalia ho nia ba asuntu oioin kona-ba Mantuto ka kona-ba ninia hakerek sira be baibain nia post iha ninia parede Facebook. Poema sira kona-ba ninia hanoin simples.

Nia dehan nia naran Oca (lee: Oka) hodi koriji ha’u wainhira nia rona ha’u bolu nia Oca (lee: Otxa). Husi ne’e ha’u realiza habelun malu husi Facebook halo ita pronunsia ema nia naran mos sala hotu.

Hafoin kumprimenta malun, ha’u husu Oca atu lori ha’u ba hare’e Sentru Joventude ne’ebé nia temi bebeik wainhira iha dadeer ha’u informa ba nia katak ha’u iha ona Manatuto. Nia dehan nia hala’o hela atividade iha ne’ebá. Ha’u sente ladun diak karik inkomoda ona ninia okupasaun. Maibe ne’e mos tamba ohin de’it mak ha’u iha tempu no aban sei laiha biban tan. Ohin loron, ita bele iha belun barak maybe ita iha tempu uituan de’it atu passa ho sira. Ami iha de’it biban oras rua husi tuku lima to’o tuku neen ho balun ne’ebé ha’u hakarak aproveita atu dadalia klean ho nia.

Atu hamenus oras, ha’u husu ba nia karik ami bele uza ‘ojek’ (veíkulu roda tolu) atu to’o lalais karik dook liu maibé nia dehan lalika tamba besik hela no la’o de’it di’ak liu. Nune’e mak ami la’o de’it no ha’u nia dadalia ho nia mos hahú husi estrada Aiteas nian. Ha’u haluha atu husu Aiteas ne’e katak sá.

La’o dadaun ho Oca, ha’u fihir tuir ha’u nia sori-sorin. Estrada sira nakonu rairahun tamba konstrusaun baleta ne’ebé seidauk remata. Bee foer entupido hasai nia iis ba estrada. Aifunan Bougainville mean no mutin infeta uma didin piku no uma mutin sira be tuan ona. Karpintaria hatudu ninia obra odamatan tahan sira be foin pinta lakan. Eskola Portugues CAFÉ andar ida foin prontu hafutar an ho koor xokolate halo preparasaun ba feira livru iha loron aban. Karik ministru ruma husi Dili mos sei mai atu selebra. La’o minutu sanulu, ami tama iha dalan ida be raihenek ho fatuk bou ba mai hakloot dalan molok tama iha portaun ida uma mutin ida hanaran  Sentru Joventude Manatuto ‘Kuda Fini ba Lialoos’.

Tuur iha uma oan ida, ami kontinua dadalia enkuantu ha’u fihir joven feto no mane tama sai sentru ne’e.  Balun halimar nakrotok iha sentru nia laran. Husi Oca, ha’u rona katak sentru ne’e hetan apoiu husi Sekretariu Estadu Joventude no Desportu no organizasaun sira seluk. Oca rasik ativu iha sentru ida-ne’e ho ninia maluk joven sira seluk iha sidade Manatuto laran. Tuir nia hateten, Sentru ne’e sai fatin ba sira atu dezenvolve abilidade balun hanesan kona-ba lian Portugués, lian Inglés no abilidade moris.

‘Konta to’ok mai ha’u istoria kona-ba rai Manatuto no liafuan Manatuto ne’e rasik katak sá?’

‘Kona-ba ida-ne’e, ha’u laduun hatene klaru maibe iha versaun balun husi abon sira. Balun dehan Manatuto ne’e mai husi liafuan ‘manu no tutu’. Balun fali dehan Manatuto mai husi liafuan ‘manu no tuku’. Wainhira Indonéziu sira mai ne’e mak halo sai tiha naran Manatuto ne’e.’

Ha’u do’uk ulun atu kompreende. Interesante atu hatene konaba etimolojia sidade ne’e nia naran.

‘Istória sira hanesan ne’e só hakerek mak diak atu ami sei la haluha, mana.’

Loos duni. Se ita rasik la hakerek istoria kona-ba ita nia rain oinsá ita bele hatene diak nia no oinsá ita bele fo hatene ema seluk kona-ba ita nia rai?

Hafoin ida-ne’e, buat seluk ne’ebé dada liu ha’u nia impressaun mak wainhira Oca haktuir katak  alin joventude sira iha sentru ne’e prepara hela atu halo drama ba komemorasaun loron 12 Novembru  iha Manatuto.

‘Entaun, sé mak organiza drama ne’e?’ Ha’u husu ho kuriozu enkuantu Oca hatan ho hamnasa mihis kombinasaun husi moe no orgulhu dala ida.

‘Ha’u mak organiza no fo treinu’, nia hatan molok nia hasai surat tahan HVS A4 tahan haat be habit hamutuk tau iha meza atu ha’u hare’e. Ne’e testu drama ida. Ha’u hamnasa mihis ho surpreza lee ninia títulu. Estuda husi Parede.

‘Konta to’ok mai ha’u kona-ba drama ida-ne’e’ ha’u husu hamaus no nia hamnasa mihis.

‘Ha’u hetan idea kona-ba istória ne’e husi kolega ida nia pintura. No ha’u hakarak atu espresa fali idea ne’e liuhusi drama. Istoria ne’e kona-ba laabrik ida ne’ebé hakarak atu eskola maibé ninia inan-aman laiha kbiit atu selu nia eskola no labarik ne’e ba iha eskola no sempre fihir labarik sira selukbe eskola hela husi parede de’it.’

‘Ne’e ha’u rona ba hanesan istória ida-ne’ebé triste no iha mensajen klean. Kapaas katak ita hahu dezenvolve konseitu ida-ne’e iha obra drama. Ha’u sente hakerek testu ba drama no depois realiza tan drama ida ne’e, serbisu ida ho kole fera ulun be dobru.’

‘Loos mana. Maibe ha’u mos foin aprende no hakarak atu esplora tan.’

‘Tebes. Ita hotu mesak aprende mak hatene.’

‘Dehan to’ok mai ha’u. Oinsá mak alin joventude sira ne’e hakarak atu mai partisipa?’

‘Ami mos mesak kuinese malu iha sidade ne’e nia laran no sempre envolve hamtuk atividade ba joventude nune’e iha ona fiar malun. Sira mos dalabarak akompanha hare’e ha’u lee poezia. Sira dehan sira gosta no hakarak aprende nune’e ami aprende hamutuk iha grupu ida ne’e. Iha sentru ida-ne’e.’

‘Ne’e atrasaun ida ne’ebé pozitivu tebes kolega sira hakbesik ita tamba poezia nia májiku.’

‘Karik bele dehan nune’e, mana. Maibé iha mos ema balun ne’ebé bolu ita bulak wainhira hare’e ita lee poezia.’

‘Triste katak ema la apresia. Karik tamba nia seidauk kompreende. Maibé importante ita lee poezia tan ita nia neon mak hakarak duni. Poezia ajuda ita deskobre ita nia lian, nomos ita nia nonook.’

‘Loos. Alende poezia no drama iha buat seluk mos ne’ebé mak kolega joven sira hala’o iha sentru ida-ne’e, mana.’

‘Ne’ega?’

Oca hafoin bolu alin feto ida atu mai tuur ho ami. Nia introduz ami ba malun. Alin feto ne’e naran Alú. Nia estuda  iha eskola sekundária. Alú konta mai ha’u nia mos gosta lee poezia no aprende hela atu hakerek poezia. Ho Alú ami konta kona-ba oinsá ami admira poetiza Timoroan Sandra Tilman ne’ebé deklama poezia ho furak tebe-tebes hanesan nia horut tomak ona poezia sira ne’e iha nia laran no huu sai ba ema hotu. Ka poezia husi Borja da Costa konaba nasionalismu, poezia husi Fernando Sylvan konaba Timor no poezia Fernando Pessoa ne’ebé koalia konaba moris.

Alende poezia, Alú mos hato’o katak nia mos hamutuk ho ninia kolega sira aprende no prepara atividade aprezentasaun arte sira seluk hanesan dansa kultura no modernu nomos fashion show iha sentru ida-ne’e. Iha momentu ida-ne’e, maski Oca dehan nia la gosta fashion show. Ha’u ho Alú hetok kontinua nafatin dadalia kona-bá fashion show. Oinsá  fashion show mos sai espressaun arte, oinsá fashion show presiza dezenvolve konseitu husi buat oioin no laos de’it kona-ba produtu final, oinsá ho fashion nia produtu final ne’e dada atensaun no osan hodi halo nain ba uma Moda (fashion house)  sira iha rai boot hanesan Fransa, Amérika ka Ásia balun manan tiha osan boot husi negósiu ida-ne’e. 

Rai nakaras uituan tan atu nakukun. Ha’u tenki hakotu ha’u nia dadalia ho alin feto mane nain rua ne’e maski ami mesak laran haksolok ho ami-nia dadalia klean ne’e. H’au agradese bele hasoru malu ho feto no mane foinsa’e futuru rai Manatuto nian. Futuru dramaturgu, poeta no poetiza, futuru dansadora, ka future fashion model ka artista. Lahatene loos. So sira no futuru mak hatene malun.

‘Ita-nia hasoru malu to’o iha ne’e lai, alin sira. Ha’u haksolok ohin ita hasoru malu lesuk iha ne’e. Husu boot tempu seluk ita sei hasoru malu fali’ dehan nune’e ami kaer liman hikas no fahe malu.

Iha kalan, sidade Manatuto nakukun tan  lampu sira iha Estrada be la monta. Fulan naroman tomak husi lalehan lorosa’e no leno tasi ibun hodi kria nabilan iha tasi been leten. Ohinloron, Manatuto hanorin buat lubuk mai ha’u.

Aiteas (Manatuto), 25 Outubru 2018.