Postingan

Menampilkan postingan dengan label Istoria-badak

Titi Ninja iha Bis Liliara

Gambar
Oras tuku sanulu dadeer wainhira ha'u to'o iha Terminal Becora ho taxi. Ha'u-nia oan feto Cátia kaer metin ha'u-nia liman la'o tuir ha'u.  Bis sira ne'ebé atu ba Baucau para tuituir malu hela hodi hein passajeiru. Ha'u ko'us Cátia tara ho ami rua nia pasta iha kabas la'o lalais ba bis ne'ebè para uluk liu ho naran Liliara. Bis ida ne'e mak hein de'it atu sai tamba kadeira sira kuaze ema okupa ona.  Ne'e sistema foun ne'ebé kondutor bis hirak ne'e halo atu hamenus konjak hadau malu passajeiru. Molok ne'e bis Baucau nia konjak sira gosta atu hadau passajeiru wainhira haree hetan deit sira husi ponte Becora maibé ikus ne'e sira la halo ona nune'e. Bis hirak ne'e ko'alia tuir malu ona atu tula passajeiru tuir sé mak mai para uluk liu iha oin besik estrada boot.  Wainhira passajeiru nakonu ona bis ne'e mak sai uluk no bis ne'ebé para tuir nia mak sei tula fali passajeiru sira mai ikus ne'

Bombeirus Meudia Boot

Gambar
Iha tempu bailoron iha Lospalos, iha área uma kotuk ne'ebé ami hela bá, husi moru ho arame-meik nia sorin bá,  iha rai luan mamuk nakonu ho duut-manlai-meik no duut-funan-mutin fuik buras hanesan tiha toos duut luan ida.  Área mamuk moru sorin ne'e partense ba ema seluk maibé uluk sempre sai ha'u-nia fatin halimar wainhira sei kiik no to'o agora mos sei sai ha'u-nia fatin favóritu atu fihir loro-matan monu. Tempu bailoron nudar tempu rai manas no duut hirak ne'e moris aas natoon atu animal ka ema mos bele subar iha laran. Vizinhu sira ne'ebé hakiak kuda no karau baka gosta husik hela animal sira ne'e iha área duut-laran ne'e no manuliin sira mos sempre semo ba mai iha grupu wainhira dadersan ka rai nakaras.  Ho animal sira ne'e ha'u imajina área duut-laran uma kotuk ne'e hanesan tiha safari kiikoan uda mai ha'u. Baibain wainhira rai nakaras, ha'u no prima sira halo limpeza hodi dasa hamutuk lixu plástiku sira hodi tau ham

Ai-gamal no Funeral Ida

Gambar
Iha ninia rentos be otas tuan ona, liña namkurut idaidak rai ninia istória moris. Ha'u laran-husu, kmanek oinsá loos karik ninia foinsa'e uluk ne'e? Molok ne'e,  ha'u rona ema haktuir ninia aiknanoik: Katak uluk iha tempu ida, nia lakon tiha ninia fuan-sorin iha duut-funan-mutin fuik nia leet, iha kalohan nakukun nia okos, husi ema-laran-metan sira nia bala-musan. To'o oras ne'e ninia raan iis morin hela iha duut-funan-mutin fuik hirak ne'e wainhira ema ba hakbesik. Hafoin lakon ne'e, ninia mundu nakdoko lesuk maibé nia tuba metin nudar feto, inan, manorin,  funu-nain. Moris nudar luta ida iha mundu ida be sai ona palku funu nian. Horseik no horseik sira seluk,  ha'u sei rona oinsá nia hakilar nudar makaer-ukun no  maktutan lian ba kbiit-laek sira. Nia lian be aas ha'u rona de'it husi rádio iha taxi ida be tuan ona, hanesan laloran be siak husi tasi-feto be kmanek-maus iha loron manas. Loron ida iha tinan kotuk,  hafoin Natál

Bin Rita no Ninia Istória sira

Gambar
Nia naran Rita maibé ha'u sempre bolu nia biin Rita maski nia ne'e la'ós ha'u-nia biin rasik.  Tan nia idade boot liu ha'u ne'e mak mamá haruka ha'u bolu nia bin Rita.  Bin Rita mos laiha relasaun família ho ha'u. Nia ema husi Bobonaro no ha'u husi Baucau maibé destinu lori ami hela iha sidade Lospalos hodi sai vizinhu iha tinan 2001, wainhira Timor-Leste husik an ona husi Indonézia. Tempu ne'e bailoron hela iha Lospalos, mamá loke kios hodi faan sasan uituan iha uma-kios ida besik estrada bo'ot iha ami-nia uma oin. Uma-kios ne'e nia nain husik  hela iha krizi 1999 no ba tiha Kupang. La hatene loos sei fila ka lae.  Iha uma-kios ne'e nia kotuk iha ai-jambua huun rua be aas liu tiha uma-kios ne'e nia kakuluk be halo husi zinku.  Ai-jambua ne'e mos buras loos no fuan tebar. Iha ai-jambua ne'e duni mak ha'u kuinese bin Rita ba dala-uluk maski nia kuinese uluk ona ha'u husi kedas ha'u sei kiik.  Nia hakfodak h

UDS: Voluntarismu Foinsa'e Manorin Helik iha Lidun Palapasso

Gambar
Loraik ida iha fulan Juñu, ha'u dezaraska buka alin-feto ida naran Mazia ne'ebé ha'u atu hasoru hodi entrega livru ida ba nia liman. Ami haruka mensajen ba malu iha messenger antes atu hasoru malu no nia hakerek dehan "ha'u sei tuir hela formasaun iha palapasio. Atu besik hotu ona.   Mana bele mai de'it iha ne'e ka?"  Hakerek tiha liafuan "bele" nodi hatan ba nia, ha'u mós aranka dadaun ba sa'e mikrolet 010 no tuun iha tasi-ibun àrea Palácio do Governo (ha'u la dekor nia naran foun be foin inaugura ne'e). Tuur hateke tasi ibun, ha'u haruka tan mensajen ba Mazia.  "Ha'u iha ona palásio oin, alin iha ne'ebé?"  Liutiha minutu lima, ha'u simu resposta. "Mana ha'u sai mai estrada boot maibé mana laiha." "Alin, ha'u iha hela Palácio Governo oin ne'e. Ha'u la haree ita iha estrada. Ita tuir formasaun iha ne'ebé?" ha'u hatán. "Ooh mana, ha&

ENTRE SIMU NO LA SIMU

Gambar
Photo: Referendo Timor-leste Kalan molok loron ida-ne'e, ha'u-nia inan-aman nomós inan-aman no maun-alin barak husi uma-sorin, sidade tomak no karik iha rai Timor tomak neon la hakmatek. La hakmatek ida-ne'e karik la'os deit hodi kalan, maibe hahú ona kalan rihun hirak molok ne'e. Hori uluk kedas Timor hakarak ukun-an rasik an hodi kore an husi opresaun kolonialismu, liberta an nudar humanu. Maibé dalan ba liberdade mak la kabeer.  Opressaun ida atu rohan, opressaun seluk hahú fali. Hanoin katak terus ida atu rohan, afinal terus seluk mak tama fali mai duni povu Timor kbiit laek ho bomba, mate namkari lemorai iha rain rasik. Rain rasik be ema rai seluk ida ukun ho kroat, ukun ho kilat halo maun alin sira be derepente lakon leet iha kalan nakukun no la fila fali mai. Laiha adeus. Inan-aman no família mak hela isin ki'i, fuan tanis wain, matan moris neon nain lerek. Tansá terus ne'e? Tansá mate no lakon ne'e? Nune'e loron kal

Kopa Mundial: Ekipa Nasaun ida ne’ebé mak O Gosta Liu Frans?

Eskola Pre-Sekundaria, 2002. Ezame história foin remata. Ha’u la’o ho laran-manas. Frans la’o tuir ha’u. Ha’u hateke lisuk ba nia ho oin muron. ‘Hai…’ Frans hasee. ‘Hai mos…’ ha’u hataan ho laran tuku-tuku. Ha’u oin mean dadauk tan nakdedar. Husu boot nia la nota. Ohin nia lalika la’o hetan ha’u karik diak. ‘Oinsá ezame ohin?’ Frans husu. ‘Diak.. maibe… premeira vez ha’u hakfodak.’ ‘Hakfodak? Tanba sá?’ ‘Hakfodak tamba pergunta ikus iha ezame final lisaun História husu kona-ba sé mak sai manan-nain ba kopa mundial 2002. Ha’u la hatene ida, Frans…’ Frans hamnasa. Ha’u bilan. ‘ Hei… Saida mak komik?’ ‘Lae. Oinsá mak o lahatene fali kona-ba kopa mundial ne’e? Ema hotu iha sidade ne’e hatene hotu. Até tiu sira be la eskola mos hatene.’ ‘Iiiih.. Frans. O par hatuun. Be kopa mundial ne’e hare’e husi ne’ebé?’ ‘Husi televizaun too. Hare’e fali husi ne’ebé?’ Ha’u para tiha. Ha’u kaer kabun hamnasa meudia boot. ‘Frans… ne’e pergunta final ho valor 5. Pergunta sira seluk ha’

Mino/Cris

Gambar
Husi mamá nia maun alin rasik nia oan sira, Mino mak primu kiik ne'ebé ha'u besik liu no ha'u konsidera nia hanesan alin mane. Karik tan nia isin lotuk, oin mos lotuk no nia oin wainhira ha'u hateke halo ha'u hanoin loos. Ha'u bele sente iha tristeza ida subar iha nia matan wainhira ami halimar hamutuk. Tempu ne'e ha'u foin tinan ualu no nia tinan tolu. Mino  nia mama dehan nia moras hela de'it no lahatene han. Ne'e mak nia isin la sa'e. Boot mai mak ha'u hatene katak afinal nia mama no papa nia relasaun ladun harmónia. Mino nia papá sempre husik hela nia ba dook ho razaun buka serbisu iha sidade be dook. Sira hela iha aldeia kiik ida besik foho Matebian. Mino nia papá soe hela deit osan ba nia atu sosa rebusadu, maibé mino lakohi rebusadu. Nia saudades hela de'it nia papá no hakarak passa tempu hamutuk. Iha fuinadu, ha'u sempre kontente atu ba foho no halimar iha Mino nia uma. Ha'u gosta lori lapis koris ka rebus

Eroi Loromatan – Re-Enkontru ho Cassimata hodi Loke Ninia Album Nostáljiku.

Gambar
“Memoria… mak diáriu ne’ebé ita lori tuir an” -Oscar Wilde, eskritór, poeta, dramaturgu britâniku Irlandeza. Wainhira deside atu sosa livru   Eroi Loromatan, ha’u   neon hateten katak ha’u sei bou tan de’it ha’u nia koleksaun leitura iha uma hodi sai deit   Tsundoku (termu Japones katak sosa, halibur ka rai livru barak maibe la lee). Biar nune’e ha’u sosa nafatin.  Sé mak Cassimata mai Ha’u?  Loron ida, ho loro-manas tuku rua loraik fulan Abril tinan ida-ne'e nia rohan mak sai hanesan ha’u nia hasoru-malun direta ba dala-uluk   husi matan-ba-matan ho maun Cancio ‘Cassimata’ Ximenes wainhira nia rasik mak lori livru ne'e entrega mai ha’u nia liman. Maibé, molok ne’e naran Cassimata familiar ona mai ha’u wainhira ha’u sei estuda iha koléjiu ida iha Baucau tinan sanulu- resin liubá. Momentu ne’ebá, ha’u lee hetan lesuk   de’it   ninia obra istoria-badak balun be publika iha jornal nasional ida be baibain   rai hela iha meza leten iha sala bibliot