Dália (Parte 1)

Mehi Oan-feto ida nian. 

Rai sei dadeersaan malirin wainhira Dália hadeer ona hodi dasa rai iha uma oin ne’ebé nakonu ho hali tahan be monu namkari husi nia huun. Señora Amélia, Dália nia inan, mos okupadu hela iha dapur laran hodi tau ahi atu prepara bee manas no matabisu dadeer nian. Señora Amélia feto ida ne’ebé badinas no sempre hadeer sedu hodi halo serbisu uma laran no ida ne’e mak Dália aprende hodi banati tuir.

“Dália… se dasa fo’er hotu ona entaun hare’e ba hariis ona. Ohin ezame loos?”

Dália hateke ba nia inan ne’ebé taes hela bee manas ba termu bee manas nian hodi hatán ho doko ulun de’it. Afinál nia mamá nota hela ninia preokupasaun katak nia tenki ba sedu tamba ohin ezame nasionál no oras hahu ezame sedu liu minutu tolunulu ho oras eskola baibain.

“Mamá, se ohin la ezame ha’u sei bele hela kleur uituan tan atu ajuda mamá….” Dália hateten ba nia mamá hodi rai hela ai-saar iha dapur oin no hateke nia mamá hodi hanoin tebes nia, tan ohin nia mamá sei hala’o serbisu uma nian barak liu fali loron bainleet wainhira nia laiha ezame.

“Di’ak hela noi, depois ezame hotu lai. Agora o tenki prepara an lalais ona. Oras ba dadauk ona...” Señora Amélia hatán ba nia hodi entrega hela termu be manas ne’ebé nakonu tiha ona.

Dália prontu tiha ona ho farda eskola no pasta tara husi kotuk hafoin remata matabisu dadeer nian. Nia hakat sai mai baranda hodi hakbesik ba Señor Luis, nia abó mane, ne’ebé tuur hodi horut hela kafee manas ho gostu no paun fuan rua tau hela tiha ona ba nia iha bikan ida.

“Ha’u ba lai eskola abó” Dália despede hela nia abó hodi hakbesik ba nia no rein nia liman.

“Hmmm…. Di’ak.” Nia abó hatán badak de’it hodi hateke de’it ba nia ho matan sorin no kontinua horut fali nia kafee manas.

To’o iha eskola, Dália hare’e estudante sira hotu hatudu espressaun oioin preokupasaun nian. Balun konfundi, balun lee liu fila-fali sumáriu lisaun maibé iha mos balun ne’ebé baibain de’it. No derepenti, sinu eskola lian dadauk ona hodi hatudu katak estudante hotu tenki tama ona sala ezame nian.

“Ha’u bele…. Ha’u fiar katak ha’u bele. …”

Ho hakmatek Dália dada iis naruk hodi taka matan molok hakat fali ho laran metin ba sala ezame ne’e.

***

Semana ida liu tiha ona hafoin remata ezame nasionál ne’ebé hala’o durante semana ida. Estudante Terseiru Ano sira iha eskola Pre-Sekundária Fitun Naroman kontente tebes hodi senti hanesan naha todan foin hasai husi sira nia kaba’as. Feriadu fulan ida ne’ebé eskola fó ba sira halo sira kontente liutan hodi planu atividade oioin hanesan pasiar ba Dili, vizita família, ba tasi ibun ka halo buat ruma ne’ebé bele halo kontente an exeptu ba Dália.

Durante nia feriadu sira husi klasse dahuluk, atividade hanesan pasiar ka ba tasi ibun nunka tama iha nia hanoin. No maski nia iha hakarak duni ba atividade hirak ne’e, nia hatene ona katak ne’e sei la sai realidade tamba abo Luis sei la fó liu atu nia bá. Exeptu nia bele ba ho nia mamá atu lalin hare’e kulit no batar hodi lori ba dulas iha fatin dulas hare’e kulit no batar nian ne’ebé dook uituan husi sira nia uma.

Maski nune’e, ba Dália, passa feriadu iha uma de’it mos la hamenus nia ksolok tamba nia bele aproveita tempu hodi aprende buat foun husi nia mamá hanesan suku hena, halo kroxé no tunu dosi. Ba Dália, maski nia mamá laos feto ne’ebé matenek liu no moderna maibé nia ema ida ne’ebé kreativu no hatene suku, halo sasan arte no tein ho diak tebes. Nia mama ema ida simples, badinas no kmanek nafatin maski moris ne’ebé sira infrenta halo nia mamá sai krekas maran.

Loraik ne’e Dália ho nia mamá foin remata tunu dosi bolus no torta ne’ebé hameno husi tia Eliza, Dália nia tian rasik ne’ebé hola nia mamá nia maun ida mesak, Tiu Ambrosio. Tia Eliza no tiu Ambrosio mesak serbisu hotu nudar funsionáriu governu. Dália no nia mamá hela hamutuk ho sira hodi tau matan ba uma laran.

“Hmmm… dosi ne’e morin loos. Hotu ona ka?”

Dália no nia mamá hamutuk hateke ba tia Eliza ne’ebé foin to’o mai hodi tuun husi motor ho tiu Ambrosio. Nia oin malahuk uituan maski nia pinta oin ona ho mahar.

“Sim mana, hotu ona. Konsege duni hetan bolus sanulu no torta lima…” Señora Amélia hatán ba tia Eliza hodi hatudu ba nia dosi sira ne’ebé pronto ona iha hadak leten.

“Loos ona, ha’u ba hariis lai. Kolen loos... Hotu tiha, orsida halo hela modo kalan nian ho na’an karau foin ami sosa iha loja ne’e.” Tiha Eliza dehan hela de’it hodi entrega na’an ne’ebé falun iha plástiku metan ba Dália no nia hakat ba dadauk uma laran. Dália simu plástiku ne’e hodi hateke ba nia tia ho espressaun la gosta.

“Mamá…. Nusa tia Eliza nia jeitu ne’e halo an loos? Nia hare’e ita halo dosi barak hanesan ne’e, nia hateke liu de’it depois la dehan netik obrigadu ruma eh lifuan ruma ne’ebé agradese netik ita nia kolen?”

Dália nia murmura halo nia mamá hateke fila ba nia hodi hakbesik ba nia no kaer nia kabaas.

“To’o ona noi, keta hateten hanesan ne’e. Dalaruma o nia tian kolen hela tan foin sai husi serbisu.”

“Maibé mamá, ita mos kolen ne’e… Hare’e took ba, ita ohin loron tomak kedok massa ba dosi ne’e ho kanedok ai iha basia boot ida be halo ita nia kabas no liman sira moras no toos hotu? Ne’e la kolen?”

Señora Amélia nonok netik tiha de’it.

“Sim noi, ne’e loos, ita kolen duni. Maibé keta sura ita nia kolen tamba tia Eliza sei selu ita nia kolen ho osan husi dosi sira ne’e hafoin nia kolega sira selu hotu. Hanoin bá, katak ita nia kolen ida-idak maski ki’ik liu sei hetan ninia selu-kolen. Negaa? Hare’e falun hela ona dosi sira ne’e ho plástiku rolu ne’e. “

Dália hare’e nia mama hatán ho mamar de’it maski kolen wain hatudu hela iha nia matan. Dália hanoin tebes nia inan ne’ebé loro-loron serbisu makaas liu atu hare’e uma laran no iha tempu hanesan sei nafatin simu serbisu husi nia tian ne’ebé tan razaun serbisu la duun involve an atu ajuda sira ba serbisu uma laran nian.

Hafoin remata han kalan no fase hodi haloot bikan fo’er sira, Dália tama nia kuartu no hare’e nia mamá toba uluk ona ho kolen loron ohin nian hatudu iha nia oin be dukur loos ona. Dália foti lensol hodi taka ba nia inan no hahu latan tuir nia.

Latan hela, Dália hanoin kona fali eskola sekundária privadu ida iha distritu ne’ebé tuir mestre sira konta iha eskola, kuinesidu tebes ho ninia kualidade hanorin no atividade extrakurikulár oioin. Nomós estudante ne’ebé hetan valor di’ak bele hetan oportunidade eskola iha rai liur. Dália hamnasa mes-mesak imajina oinsa kontinua estudu iha rai liur. No imajinasaun ida ne’e mak hahu halakan ona esperansa ida iha nia fuan. Esperansa ida atu bele hetan moris ne’ebé di’ak liu iha futuru no halo nia mamá haksolok.

Maibé nia tenki hein to’o rona rezultadu ezame final ne’e fó sai. No nia fiar katak ninia esforsu-makaas durante ne’e sei la saugati. Ho hamnasa midar nia hateke ba nia mama no nia mos mout dadauk iha dukur laran.

*************

(Kontinua…)

Vitalia Z, Dili, Febreiro, 2016